تولید یا تقلید فكری

1397/3/12 ۰۸:۵۰

ترجمه صورت عام و غالب كار فكری در ایران معاصر است. عمده آثاری كه در زمینه علوم انسانی اعم از فلسفه و علوم اجتماعی یا اندیشه سیاسی نوشته می‌شود، یا ترجمه است، یا اقتباس و تالیفی از چند اثر غیرفارسی است. حتی اگر این نكته به صراحت در مقدمه یا موخره كتاب و مقاله ذكر نشود. در این میان كم نیستند كسانی كه مدعی می‌شوند كار ایده یا اندیشه اصیل تولید می‌كنند، اما واقعیت آن است كه وقتی آثارشان را زیر و رو می‌كنیم، یا می‌بینیم حرف جدیدی كه پیش‌تر گفته شده در آنها نیست، یا از ارایه منبع و ماخذ اندیشه‌های‌شان طفره رفته‌اند و به هر ترفندی كوشیده‌اند كه منابع خود را پنهان كنند.

تاملی در مساله ترجمه

كاوه رهنما: ترجمه صورت عام و غالب كار فكری در ایران معاصر است. عمده آثاری كه در زمینه علوم انسانی اعم از فلسفه و علوم اجتماعی یا اندیشه سیاسی نوشته می‌شود، یا ترجمه است، یا اقتباس و تالیفی از چند اثر غیرفارسی است. حتی اگر این نكته به صراحت در مقدمه یا موخره كتاب و مقاله ذكر نشود. در این میان كم نیستند كسانی كه مدعی می‌شوند كار ایده یا اندیشه اصیل تولید می‌كنند، اما واقعیت آن است كه وقتی آثارشان را زیر و رو می‌كنیم، یا می‌بینیم حرف جدیدی كه پیش‌تر گفته شده در آنها نیست، یا از ارایه منبع و ماخذ اندیشه‌های‌شان طفره رفته‌اند و به هر ترفندی كوشیده‌اند كه منابع خود را پنهان كنند.

تقریبا چندین قرن است كه در ایران فكر اساسی در حوزه‌های مذكور یعنی فلسفه یا علوم اجتماعی یا اندیشه سیاسی تولید نمی‌شود و آنچه هست، یا تكرار مكررات گذشتگان است، یا سخنانی بی‌مایه و بی‌پایه و اساس است یا ترجمه. به همین دلیل است كه برخی از اهل اندیشه سال‌هاست كه معتقدند در این شرایط فروبستگی و عسرت، باید به «بادهای غربی» آغوش گشود و رو به سوی ترجمه آورد، چرا كه اگر در جهان جدید كه تحت سیطره فرهنگ و اندیشه متجدد است، تولیدی اگر هست، در غرب فكری و فرهنگی عالم به وقوع می‌پیوندد و مردمان سرزمین‌های دیگر خواسته یا ناخواسته و آگاهانه یا ناآگاهانه از آن

متاثر هستند. پس بهتر است برای اینكه این تاثیرپذیری از روی علم و آگاهی باشد، ارادی و خواستگارانه صورت پذیرد، وگرنه به دلیل سیطره اندیشه و فرهنگ جدید غربی، این اثرگذاری به صورت ناخودآگاه و غیرارادی رخ می‌دهد. مدعیان این اندیشه رویكرد خود را «ترجمه- تفكر» می‌نامند و معتقدند علی‌الحساب تنها كاری كه باید كرد، ترجمه است و ترجمه و ترجمه.

برخی از مخالفان این دیدگاه، آن را منفعل، خودباخته و مقلد می‌خوانند و می‌گویند، ترجمه صرف و صرف ترجمه، ما را صرفا مصرف‌كننده ایده‌ها و اندیشه‌هایی می‌كند كه توسط دیگری، برای جایی دیگر و در بستر تاریخی دیگر پدید آمده‌اند و نه تنها به كار مشكلات ما نمی‌آیند، بلكه با به وجود آوردن مسائلی جدید، بر مصائب ما می‌افزایند. این گروه برعكس از خودباوری و اعتماد به نفس سخن می‌گویند و معتقدند كه ما نباید آنچه خود داریم را از بیگانه تمنا كنیم. با خودآیینی و اطمینان به خویشتن خویش، نباید مرعوب فرهنگ جدید و هیمنه و دبدبه و كبكبه آن شویم، بلكه باید بكوشیم با رجوع به میراث كهن اندیشه‌های نو را

استخراج كنیم.

منتقدان این نظر اما معتقدند اگر چنین توانایی و استعدادی در این میراث سنتی بود، پس چرا ما به وضعیت كنونی رسیده‌ایم؟ مگر نه این است كه سنت ما در تداوم‌ها و گسست‌هایی كه در طول قرون تجربه كرده به اینجا و اكنون رسیده است؟ این گروه بر این نظرند كه سنت ما به دلایل درونی و بیرونی، دچار زوال و انحطاطی شده كه نتیجه‌اش انسداد تفكر و فروبستگی فكری است. از دید این دسته راه برون‌رفت از این بن‌بست، رجوع به اندیشه‌ها و روش‌های جدید و بهره گرفتن از آنها به مدد ترجمه دقیق و درست است.

البته این گروه بر این نكته پافشاری می‌كنند كه ترجمه آثار غربی و آشنایی و بلكه شناخت اندیشه‌های جدید غربی به معنای تقلید كوركورانه آنها نیست، بلكه بیش و پیش از هر چیز، ما را به ما نگرش می‌دهد و افق‌های تازه‌ای برای مراجعه به سنت خودمان، در برابرمان می‌گشاید. به دیگر سخن مدافعان این دیدگاه تاكید می‌كنند كه مخالف رجوع به سنت یا مطالعه و مداقه در آن نیستند، بلكه از قضا باور دارند كه اگر برون‌رفتی از انسداد مذكور متصور باشد، از دل سنت و بر مبنا و پایه آن ممكن است، اما این راه برون‌شو را به یاری خود سنتی كه تا به كنون امتداد داشته، نمی‌توان تصویر كرد و به همین خاطر گریز و گزیری جز ترجمه آثار جدیدی كه به ما ابزار و آلات مواجهه با این سنت را بدهند، نیست.

با نگاهی به تاریخ فرهنگ و تمدن ایران اسلامی در دوره اوج و شكوفایی‌اش یعنی قرون سوم و چهارم هجری نیز موید این دیدگاه است. در این دوره شاهد بودیم كه در پی ثبات و پایداری پدید آمده در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، نخست اصحاب اندیشه رو به سوی ترجمه آثار اصلی و اساسی فرهنگ یونانی پرداختند و در ادامه آن متفكرانی اصیل و مولد چون فارابی و ابن‌سینا پا به عرصه گذاشتند. مشكل در زمانه اما آنجاست كه هنوز ترجمه‌هایی كه از آثار اساسی و بنیادین فرهنگ و اندیشه جدید ارایه می‌شود، به ندرت به آن مایه از قوام و انسجام و دقت و صحت و اصالت دست یافته‌اند كه ترجمه‌های مترجمان مسلمان در قرون آغازین بود.

البته در این نگرش انتقادی نیز نباید اغراق كرد و باید اذعان كرد كه برخی ترجمه‌هایی كه از آثار اساسی و كلاسیك فلسفه و علوم اجتماعی جدید غربی صورت گرفته، قابل توجه و مورد اطمینان و وثوق است. ضمن آنكه به تدریج كیفیت ترجمه‌ها رو به بهبود است و برخلاف نظر كسانی كه مدام بر طبل ناامیدی و انحطاط و زوال می‌كوبند، می‌توان امیدوار بود كه آثاری كه در سال‌های آتی ترجمه‌های بهتر و دقیق‌تری با زبان فارسی محكم و شیوا بخوانیم. امری كه خود بستر لازم برای تولید اندیشه‌های اصیل و برآمده از این بستر فكری و فرهنگی را میسر می‌كند.