داوود فیرحی: آئینه‌وند برای تغییر پارادایم تاریخ‌پژوهی تلاش کرد

1397/2/23 ۱۰:۲۸

دکتر داوود فیرحی شخصیت دکتر صادق‌ آئینه‌وند را نمونه‌ای از یک تاریخ‌پژوه منصف توصیف کرد که بر علمی بودن روندها در عین ریشه‌داشتن در سنتها بسیار تاکید داشت. این استاد دانشگاه که در مراسم سومین سالگرد درگذشت دکتر صادق آئینه‌وند، چهره ماندگار در رشته تاریخ اسلام و رئیس فقید پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به عنوان سخنران اصلی سخن می‌گفت، به موضوع «آئینه‌وند و اخلاق تاریخ‌پژوهی» پرداخت و با اشاره به روابط عاطفی خود با مرحوم آئینه‌وند به عنوان یکی از وجوه شخصیت او، به وجه دیگر این چهره یعنی وجه علمی او شاره کرد

دکتر داوود فیرحی شخصیت دکتر صادق‌ آئینه‌وند را نمونه‌ای از یک تاریخ‌پژوه منصف توصیف کرد که بر علمی بودن روندها در عین ریشه‌داشتن در سنتها بسیار تاکید داشت.

این استاد دانشگاه که در مراسم سومین سالگرد درگذشت دکتر صادق آئینه‌وند، چهره ماندگار در رشته تاریخ اسلام و رئیس فقید پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، به عنوان سخنران اصلی سخن می‌گفت، به موضوع «آئینه‌وند و اخلاق تاریخ‌پژوهی» پرداخت و با اشاره به روابط عاطفی خود با مرحوم آئینه‌وند به عنوان یکی از وجوه شخصیت او، به وجه دیگر این چهره یعنی وجه علمی او شاره کرد و افزود: یکی از تجربه‌هایی که من از مرحوم دکتر آئینه‌وند داشتم تغییر پارادایم تاریخ‌پژوهی بود. در حوزه‌های علمیه، تاریخ به طور سنتی روایی بود و بیشترین دقتی که در تاریخ‌نگاری می‌کردند در بخش رجالی تاریخ بود و اعتماد به راوی، روایت را محکم می‌کرد؛ چنانکه برخی مواقع که تاریخ‌نگاری ترقی می‌کرد با تامل بیشتر به درایه یا محتوای روایت هم می‌پرداختند؛ این تاریخ‌نگاری سنتی و کلاسیک است.

او افزود: اما مرحوم دکتر آئینه‌وند با اینکه اشاره شد ریشه در سنت تاریخ‌نگاری اسلامی داشت یک نگاه جدید هم به تاریخ داشت و آن را علمی می‌دید که ناظر به داده‌هایی از واقعیت است و از روایت واقعیت‌ها این تاریخ ساخته می‌شود؛ یعنی در ادبیات ایشان دو نگاه به تاریخ بسیار مهم است، یکی مواجهه با واقعیت به‌جای روایت و دو متحلیل عقلانی به جای تحلیل رجالی، در ادبیات دکتر این دو بسیار مهم بود؛ یعنی به‌جای «من قال»‌ها به دنبال چیستی تاریخ بودند.

دکتر فیرحی گفت: مرحوم آئینه‌وند از روندهای تاریخ صدر اسلام قواعدی استخراج می‌کرد و وضع امروز را توضیح می‌داد، در واقع عبور به تاریخ‌نگاری چیزی بود که در حوزه با مرحوم آئینه‌وند شروع شد و ایشان از تاسیس این‌ رشته در حوزه این کار را انجام دادند و من شاهد آن بودم؛ این مساله برای من مهم بود چون به نوعی ریل‌گذاری بود که اتفاق می‌افتاد.

او ادامه داد: تاریخ علمی که به واقعیت‌ها به جای روایت‌ها و تحلیل عقلانی به جای تحلیل شخصیت تاریخی تکیه می‌کرد و روندها را می سنجید. همچنین تاریخ صدر اسلامی که ایشان تدریس می‌کردند همیشه آویزه گوش من است. این نوع تاریخ نگاری که تاریخ نگاری جدید در ایران است و قبل از آن ما تاریخ نگاری معطوف به واقعیت‌های موجود را نداریم. معمولا گفته می‌شود این تاریخ نگاری میراث غرب است در حالی که این طور نیست و ما شاهد بودیم که بنیاد آن در حال شکل گیری بود.

این استاد دانشگاه گفت: تاریخ نگاری جدید ویژگی‌هایی دارد، به جای اینکه از باب تفنن تاریخ را بخوانیم حرفه‌ای این کار را می‌کند و تاریخ به تخصص و به یک رشته بنیادین تبدیل می‌شود و بقیه رشته‌ها را نیز تغذیه می‌کند. این تاریخی دیدن تاریخ بسیار مهم است که برای ما هم اتفاق افتاده است.

فیرحی همچنین با بیان اینکه آنچه از اخلاق تاریخ‌نگاری مرحوم استاد آئینه‌وند می‌شناسیم روبناست افزود: زیربنای این نگاه معرفتی و تغییریافته است؛ تغییری در ذهن ایشان اتفاق افتاده بود. از نظر ایشان تاریخ چیزی صرف آگاهی از گذشته نیست بلکه کشف قاعده برای شناخت امروز است؛ یعنی تاریخ، تاریخ امروز است و اگر از گذشته هم صحبت می‌کنیم، گذشته امروز است نه اینکه امروز گذشته باشد. این در حال بودن موضوعی بود که در ادبیات دکتر آئینه‌وند وجود داشت. جزییات اخلاق تاریخ‌نگاری از این مساله ناشی می‌شود.

این استاد دانشگاه تهران بیان کرد: برای مثال وقتی کسی که به «رجال» کمتر اهمیت می‌دهد تا به داده‌های تاریخی و به تحلیل عقلانی روابط پدیده‌ها بیشتر اهمیت می‌دهد، خیلی زود حکم نمی‌کند؛ چون همیشه تردید دارد که شاید بخشی از داده هنوز در دستش نباشد یا بخشی از آن هنوز به دست نیامده باشد. بنابراین تاریخ‌نگاری جدید که دکتر هم دنبال آن بودند، تاریخی متواضع است و به دنبال داده‌هایی است که هنوز بخشی از آن ناشناخته مانده است، احکامی هم که صادر می‌کند با احتیاط است و هیچ وقت نمی‌تواند قضاوت‌های ایدئولوژیک داشته باشد.

او با بیان اینکه دکتر آئینه‌وند تاریخ‌نگار متعهد بود اما تاریخ‌نگاری ایدئولوژیک نبود گفت: او متعهد به کرامت انسان‌ها و ارزش علم بود و به این دو اعتماد کامل داشت، بنابراین او می‌گوید تاریخ‌نگار حق ندارد شخصیت تاریخی مورد مطالعه خود یا ملت و قومی را تحقیر کند یا از بدی‌های آن بگوید بلکه بیشتر باید جنبه‌های مثبت موضوع را در نظر بگیرد. چون تاریخ دو قسمت است و یک قسمت آن نوشته‌هایی است که حرف می‌زنند و قسمت دیگر هم سکوت‌هایی است که فریاد می‌زنند. یعنی برخی مواقع مورخ مساله‌ای را نمی‌نویسد اما برای اهل آن فریاد می‌زند. بنابراین ایشان به کرامت انسان‌ها و علم تعهد داشت. ایشان معتقد بود که اگر دانش را یک گام به پیش ببریم، هزینه عمر ما تامین شده است. ایشان می‌گفتند تا پخته نشده‌اید ننویسید، چون خواننده نمی‌داند که این نوشته شما در دوره خامی شما نوشته یا دوره پختگی نوشته شده است. حداقل بنویسد «یادداشت شخصی» یا «هنوز در دوره آموختن است» و در مرحله نظر قرار ندارد.

دکتر فیرحی در بیان دیگر صفات دکتر آئینه‌وند افزود: ایشان هر پژوهشگر حوزه علوم را دارای دو دوره محصلی و اجتهاد علمی می‌داند. از این رو دکتر آئینه‌وند نوشته‌ها را به دو دسته تقسیم می‌کرد. او هیچگاه یافته‌های خود را به نام خود مطرح نمی‌کرد چون فرض می‌کرد هیچ حرفی نیست که سابقه‌ای نداشته باشد. او به «کشف الظنون» حاجی خلیفه اشاره می‌کند که او در این اثر می‌گوید یک نویسنده برای بازار کتاب نمی‌نویسد یک نویسنده باید چند کار را انجام دهد تا بتواند بگوید من یک کار علمی انجام دادم. شرایط کار علمی این است که اگر چیزی نو پیدا کرد که قبلا نبود، آن را بنویسد چون برای علمی که قبلا شناخته شده حق تقدم اخلاقی و حقوقی معنوی با نویسنده اسبق یا سابق است.

او گفت: یکی دیگر از شرایط کار علمی این است که اگر نوشته‌ای قبلا نوشته شده و کامل نیست، شما باید آن را تکمیل کنید. هرکسی نظریه‌ای دارد می‌توان آن نظریه را هم کامل کرد و باید ذکر کنیم که کدام قسمت را تکمیل می‌کنم. همچنین باید نوشته‌ای را که دشوار است شرح دهیم تا جوانان هم بتوانند آن را مطالعه کنند.

وی همچنین به حق استادان بر گردن شاگردان اشاره و بیان کرد: محققانی که دست‌شان از دنیا کوتاه است و فرصت نکرده‌اند نوشته‌های خودشان را تلخیص و تصحیح کنند آنها دِین و حقی به گردن شاگردان‌شان دارند و این دِین هم جمع کردن این آثار پراکنده و منقح کردن آن آثار است به نوعی خودش یک جهاد علمی است. این یک سنت در اروپاست، نزدیک صد جلد از خطابه‌های هایدگر از آثار او جمع شده است و مرحوم آئینه‌وند این توصیه را به شاگردانش داشت، حال این به عهده شاگردان خلف‌شان است که آثار ایشان را جمع کنند و به تنظیم، طبقه‌بندی و حفظ دانش به عنوان یک واجب دینی نگاه کنند. برخی از نوشته‌ها هستند که مصنف، دچار برخی خطاها شده است، تصحیح چنین کتبی نیز کار علمی بوده و وظیفه دانشمند علوم انسانی هم این تصحیح برخی از خطاها است.

فیرحی گفت: مرحوم استاد آئینه‌وند به سنت تاریخ نگاری از برخی جهات علاقه داشت اما یکی از سنت‎هایی که ایشان داشت خطبه اول نوشته خودش بود که باور خود را نشان می‌داد؛ گاهی ما فکر می‌کردیم اگر در ابتدای مقاله خودمان یک خطبه یک‌سطری بگذاریم از علمی بودن خارج می‌شود در حالی متوجه معنای این یک خط ستایش می‌شویم.

او بیان کرد: دکتر آیینه‌وند از پیشینیان با خیر و نیکی یاد می‌کردند؛ استاد منتقد بودند اما نقد ایشان هرگز از مرزهای اخلاقی و احترام، گذر نکرد. در واقع با اینکه متعهد به علم بود اما نقد ایشان هم براساس تعهد بود؛ به حدی حرکت نمی‌کرد که به شخصیت افراد بربخورد. ما یک مجله‌ علوم سیاسی را تازه تاسیس کرده بودیم و اولین مجله با این موضوع در قم منتشر می‌شد؛ ایشان هم ما را تشویق کردند. وقتی این مجله از چاپ در آمد دیدیم که طراح ستاره‌ای گذاشته و ما حواسمان نبود اما مرحوم دکتر آئینه‌وند دقت کرده بود که این ستاره شش پر است؛ اصلا به زبان نیاورد که آنها توطئه‌گر یا دست‌نشانده اسراییل هستند. گفت این را منتشر نکنید و با ستاره حضرت داوود موافق افتاده است. این جمله بسیار مهم است، چون پرچم اسراییل یک معنا دارد و ستاره داوود هم معنای دیگری دارد.

وی در پایان گفت: دکتر آئینه‌وند همچنین روحیه‌ آموختن بدون چشمداشت برای جبران داشت؛ ایشان معتقد بود که غلط است در دنیای امروز علم را با عیار پول می‌سنجند. هرچقدر هم اموال خود را ذخیره کنیم در نهایت به وراث می‌رسد اما کسی که کار علمی را انتخاب کرده با تجارت همسفر نمی‌شود. دکتر آئینه‌وند معتقد بود به برخی هم علم نیاموزید؛ آئینه‌وند در حوزه آموزش، دو آئینه‌وندبود؛ به کسانی که اعتماد داشت یک طور بود و بحث و گفت‌وگو می‌کرد و در کلاس‌های عمومی هم طور دیگری بود.

این مراسم از سوی بنیاد دکتر آئینه‌وند و با همکاری موسسه مطالعات و تحقیقات زنان در محل این موسسه برگزار شد.

در این مراسم همچنین چهره‌هایی چون بیژن زنگنه، معصومه ابتکار، عبدالله ناصری، مهدی فیروزان، احمد پورنجاتی، محمدتقی فاضل میبدی، شهیندخت مولاوردی، اشرف بروجردی، غلامرضا حیدری، محمدعلی ابطحی، نجفقلی حبیبی، فیض‌الله عرب سرخی، رحیم عبادی، محمدجوادحق‌شناس، حسینعلی قبادی، فاطمه راکعی، محمد ایرانی، ایرج حسابی و ... حضور داشتند.

منبع: ایسنا