سکه در دوره ایلخانان / سمیرا بهزادی

1396/12/16 ۱۳:۳۱

ایلخانان نام سلسله‌ای مغولی است که از سال ۶۵۴ تا ۷۵۰ قر ۱۲۵۶ تا ۱۳۳۵م در ایران حکومت ‌کردند و فرزندان چنگیزخان بودند. سال ۱۲۵۱م هولاکو با فتح ایران سلسله ایلخانیان را بنیان نهاد که پیامدهای مهمی چون زوال اسماعیلیان و انقراض خلافت عباسی در پی داشت. ایلخانان در ابتدا دین بودایی داشتند؛ اما به‌تدریج به اسلام گرویدند.

ایلخانان نام سلسله‌ای مغولی است که از سال ۶۵۴ تا ۷۵۰ قر ۱۲۵۶ تا ۱۳۳۵م در ایران حکومت ‌کردند و فرزندان چنگیزخان بودند. سال ۱۲۵۱م هولاکو با فتح ایران سلسله ایلخانیان را بنیان نهاد که پیامدهای مهمی چون زوال اسماعیلیان و انقراض خلافت عباسی در پی داشت. ایلخانان در ابتدا دین بودایی داشتند؛ اما به‌تدریج به اسلام گرویدند. مؤلف در اینجا تنها به موضوع سکه‌های آن عصر پرداخته است:

نخستین سکه مغولان در ایران به نام چنگیزخان، ضرب غزنین در سال ۶۱۸ق و آخرین سکه این سلسله مربوط به غازان‌خان است که در قم و احتمالا به سال ۷۵۸ق ضرب شده است. سکه‌های ضرب‌شدة ایلخانان مغول از جنس طلا، نقره و مس بود و از لحاظ تنوع طرحها و زیبایی خطوط و نقوش، جزو بهترین سکه‌های فرمانروایان بعد از اسلام در ایران محسوب می‌شوند.

ایلخانان بر سرزمین‌های بسیار گسترده‌ای از شرقی‌ترین مناطق خراسان بزرگ تا غربی‌ترین مناطق آسیای صغیر، فرمانروایی می‌کردند و در بیش از ۲۵۰ شهر بزرگ و کوچک سکه‌هایی ضرب نموده‌اند؛ از این رو معرفی سکه‌های ضرب شده در تمامی این شهرها تقریبا از عهدۀ هیچ محققی برنمی‌آید.

همچنین در شهرهای کوچک و مناطق دوردست به دلایل مختلف، از جمله ناآشنایی سرسکه‌سازان با الفبای فارسی، عربی و نیز نداشتن مهارت کافی برای تهیه سرسکه مناسب، تعدادی از اسامی شهرهایی که در آنها سکه ضرب شده است، اصلا قابل شناسایی نیستند.

دکتر شیرین بیانی ـ مغول‌شناس و استاد تاریخ دانشگاه تهران ـ درباره ویژگی‌های کلی سکه‌های موجود از دوران حکومت مغولان معتقد است سکه‌های اولیه به جامانده از این دوران، دارای نوشته‌هایی به خط اویغوری و زبان مغولی است. این نوشته‌ها از این جهت اهمیت دارد که نشان می‌دهد در آن دوره فرهنگ غالب بر دستگاه حکومتی، فرهنگ مغولی است. پس از مدتی خط اویغوری و زبان مغولی دیگر بر سکه‌های مغولان دیده نمی‌شود و این امر از دلایل محکم مورخان درخصوص غلبه فرهنگ ایرانی در دوره‌ای خاص بر مغولان است.

وجود عباراتی چون «لااله الاالله» و «محمد رسول‌الله» به همراه القاب سلاطین مغول نظیر «معزالدین» به خط فارسی، نشان می‌دهد که پادشاهان این سلسله از کی مسلمان شدند. به این ترتیب تاریخ مسلمانی غازان‌خان از روی سکه‌های ضرب او کاملا مشخص است. گرایش اولجایتو به مذهب شیعه نیز از دیگر موارد تاریخی است که روی سکه‌ها ظاهر شد. بر سکه‌های این دوره نام دوازده امام، به‌ویژه امام‌علی(ع) به چشم می‌خورد. بنابر این شیعه بودن حکومت مغولان در برهه‌ای از زمان کاملا محرز است. پس از آن با گرایش سلاطین مغول به مذهب تسنن، سکه‌ها نیز از این امر تأثیر پذیرفتند و نام ائمه از آنها حذف و نام خلفای راشدین بر آنها نقش بست.

استاد جنس و عیار سکه‌ها را نیز نمایانگر وضعیت اقتصادی می‌داند: «هرچه عیار نقره یا مقدار سکه‌های طلا درمیان سکه‌های یک دوره کمتر باشد، می‌توان گفت شرایط اقتصادی حکومت چندان مناسب نبوده، اما هرچه تعداد سکه‌های طلا یا عیار سکه‌های نقره بیشتر یا تعداد سکه‌های مسی کمتر باشد، نشان‌دهنده این است که حکومت از وضعیت اقتصادی بهتری برخوردار بوده است». اما سه شهر از این مراکز ضرب سکه مشخصا از جمله مراکز حکومتى ایلخانان بوده‌اند: مراغه، تبریز و سلطانیه. این سه مرکز از جمله مراکز حاکم‌نشین عصر ایلخانى بودند و ضرابخانه‌هایی داشتند که مستقیما زیر نظر ایلخانان به ضرب سکه مى‌پرداختند.

منابع:

۱- پیرنیا، حسن و اقبال آشتیانی، عباس؛ تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، تهران، خیام، ۱۳۷۶٫ر ۲- اقبال آشتیانی، عباس؛ تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۴٫ر ۳- اشپولر، برتولد؛ تاریخ مغول در ایران، ترجمه: محمود میرآفتاب، تهران، علمی فرهنگی، ۱۳۸۴٫

منبع: روزنامه اطلاعات