شعر آئینی در عصر رکود

1396/9/14 ۱۰:۱۸

«باز این چه شورش است که در خلق عالم است...» شاید بتوان گفت که این بیت معروف‌ترین شعر آئینی است، شعری متعلق به شاعری در قرن دهم هجری. از این شعر تا «بزن بریم به سرعت ذوالجناح، بزن بریم کربلا» که چندی پیش در یک مداحی شنیده شده، فاصله بسیار است. البته کم هم نیستند اشعار آئینی امروزی وزین اما این نوسان از کجا در شعر آئینی وارد شد و چگونه این همه فاصله چه در شعرهای شاعران آئینی و چه در آنچه که مداحان با این عنوان می‌خوانند به وجود آمد؟

فاطمه امین‌الرعایا: «باز این چه شورش است که در خلق عالم است...» شاید بتوان گفت که این بیت معروف‌ترین شعر آئینی است، شعری متعلق به شاعری در قرن دهم هجری. از این شعر تا «بزن بریم به سرعت ذوالجناح، بزن بریم کربلا» که چندی پیش در یک مداحی شنیده شده، فاصله بسیار است. البته کم هم نیستند اشعار آئینی امروزی وزین اما این نوسان از کجا در شعر آئینی وارد شد و چگونه این همه فاصله چه در شعرهای شاعران آئینی و چه در آنچه که مداحان با این عنوان می‌خوانند به وجود آمد؟
بعضی قرن سوم هجری را نقطه آغاز شعر آئینی فارسی می‌دانند، زمانی که اسلام و فرهنگ اسلامی همراه آن بر تمام شئون زندگی ایرانیان عجین شده و فضای فرهنگی و اجتماعی سرشار از عطر آموزه‌های قرآنی و اسلامی بود. این گونه از شعر فارسی کم‌کم در طول زمان شکل می‌گرفت و به بلوغ می‌رسید. توصیف در شعر آئینی فارسی، بیشتر درباره توصیف حسنات ائمه اطهار(ع) و تشبیه آنان به زیباترین و ناب‌ترین پدیده‌های هستی بود که این اصل، وجه غالب و مطرح سرایش شعر در این سبک به حساب می‌آمد. از کسایی مروزی گرفته تا سنایی غزنوی، از مولانا و سعدی گرفته تا عمان سامانی و محتشم کاشانی همگی در رثای اهل بیت شعر سروده‌اند. امروز شاعران آئینی مثل تمام شاعران در تمام سبک‌ها، میراث‌دار این شاعران و عارفان بزرگ هستند اما آیا ما وارثان خوبی بوده‌ایم؟ شعر آئینی امروز چه از لحاظ محتوا و چه از لحاظ فرم ادبی چنان که باید قدرتمند و با اصالت هستند؟
 

شعر آئینی رو به انحطاط است
علی انسانی شاعر آئینی شعر آئینی امروز را رو به انحطاط می‌داند و به «ابتکار» می‌گوید: ما امروز با ادبیات غنی فارسی فاصله بسیار زیادی گرفتیم ولی امیدوارم به آن برگردیم. به نظر من دلیل این دور افتادگی از اصالت شعر آئینی، فقر فرهنگی جامعه و همچنین سرایندگان و شنوندگان این نوع ادبیات است. مسلما فرهیختگان و نخبگان با اشعار امروزی اقناع نمی‌شوند و اقبالی به چنین ادبیاتی نشان نمی‌دهند. امروز شعر آئینی تبدیل به شعر هیئتی شده البته چنین اشعاری هیچ گونه منافاتی با شعر و ادبیات غنی و ریشه‌دار ادبیات فارسی ندارند، من نمی‌توانم خیلی در این مورد صحبت کنم. باید اصلاح امور در این زمینه از علما، مراجع و رسانه‌ها آغاز شود تا شاید محدودیت‌هایی بر جریان پیش‌آمده در ادبیات آئینی حاکم شود.
شاید بی‌اطلاعی شاعران جوانی که امروز به جرگه شاعران آئینی می‌پیوندند دلیلی بر روند امروزی شعر آئینی باشد اما این شاعران چقدر آموزش می‌بینند تا بر مبنای واقعیات دینی شعر بسرایند؟ انسانی می‌گوید: باید در این زمینه مدیریت وجود داشته باشد و نظارت دقیقی بر جریان حاکم شود. نظارت، مدیریت و تشکیلات مهم‌ترین محورهایی است که باید در زمینه شعر آئینی وجود داشته باشد تا جوانان هم در این روند بیاموزند که چطور عمل کنند و بر چه مبنایی شعر بسرایند تا دچار ضرر نشویم. اگر جز این باشد آب در هاون کوبیدن خواهد بود.
انسانی درباره استقبال مداحان از اشعار شاعران آئینی و استفاده از آن‌ها می‌گوید: مداحانی که غنی و ریشه‌دار هستند از شعرهای شعرای قدیم مثل جیحون یزدی،محتشم کاشانی، عمان سامانی، شفق و ... استفاده می‌کنند که حتی اگر شعرهای‌شان ان‌قلت ادبی داشته باشد ولی موهن و اهانت به اهل بیت نیست، دروغ و کذب و تخریب در آن نیست.
 

فقر فرهنگی دلیل افول شعر آئینی
اما آیا شاعران آئینی امروز علاقه‌ دارند شعرشان را در اختیار مداحان قرار بدهند؟ او می‌گوید: این موارد لازم و ملزوم هستند. وقتی فقر حاکم شد، سراینده فقرش را در ادبیات نشان می‌دهد و نوحه‌خوان آگاهی ندارد و نوحه‌خوان هم می‌گوید شاعر شعر حاضر است، هرچه می‌خواهد باشد و سینه‌زن هم عشق و ارتباط خودش را لحاظ می‌کند و به مفهوم، محتوا، لفظ و مفهوم دقت ندارد.
 

ممدوح شعر آئینی بالاتر از شعر است
غلامرضا سازگار، شاعر آئینی اما وضعیت شعر آئینی امروز را بسیار مطلوب می‌داند و به «ابتکار» می‌گوید: امروز شعر آئینی حتی از شعر‌های غیر آئینی قوی‌تر است چون شعر آئینی برای اهل بیت گفته می‌شود و ممدوح آن بالا است بنابراین شاعر مجبور است شعر خود را بالا ببرد اما شاعران دیگر باید ممدوح‌شان را بالا بیاورد تا در حد شعرش قرار بگیرد.
او درباره توانایی حفظ اصالت شعر آئینی امروز می‌گوید: من نمی‌توانم درباره تمام اشعار یک جور قضاوت کنم. ما هم شاعر قوی داریم و هم شاعر ضعیف که اگر شعر نگوید بهتر است. بنابراین نمی‌شود درباره حفظ اصالت در تمام اشعار آئینی صحبت کرد اما امروز ما شعرایی داریم مثل حمید برقعی یا شفق که شعرهای‌شان بسیار قوی و پرقدرت هستند و افتخار شعر آئینی هستند.
 

شعر خوب، شعر همه‌پسند است
آیا حفظ اصالت و ایجاد نوآوری با هم در تضاد هستند و ایجاد نوآوری به سبک‌های ادبی محدود خواهد شد؟ سازگار معتقد است نوآوری در شعر به سبک شعری مرتبط نیست و در این رابطه می‌گوید: شاعری که هنر نوآوری داشته باشد، می‌تواند آن را در هر سبکی پیاده کند، چه در شعر آئینی و چه در سبک‌های دیگر. زمانی به من گفتند شعر خوب چه شعری است؟ گفتم شعر سعدی، چون از بی‌سواد تا عارف، از ادیب تا هنرمند همگی آن را می‌فهمند، اما شعر بیدل با وجود آن‌که بسیار قوی است ولی قابل فهم نیست. به نظر من شعری قوی است که مورد پسند همه مردم باشد و همه آن را بپسندند و برای عموم قابل فهم باشد. شعر خوب باید سهل و ممتنع باشد. شعر آئینی چقدر با مردم در ارتباط است و چقدر توانایی جذب مردم را دارد؟ سازگار پاسخ می‌دهد: شعر آئینی دو سبک است، یکی شعری که پند و اندرز می‌گوید و دیگری به نظر من شعر ولایی است یعنی آنچه که در مدح و منقبت اهل بیت سروده می‌شود. مردم شعر شعرای ولایی را می‌پذیرند چون به اهل بیت ارادت دارند و حتی اگر آن شعر از نظر ادبی چندان قوی هم نباشد، مردم به‌خاطر اهل بیت آن را می‌پسندند اما این مجوز سرودن شعر ضعیف نیست.
 

کتاب، معرفی‌نامه شاعر آئینی
سازگار معتقد است هیچ شاعر آئینی، از مداحی درخواست نمی‌کند تا شعر او را بخواند. او دو دلیل را برای این عدم درخواست ذکر می‌کند و می‌گوید: دلیل اول آن است که شاعران اقدام به چاپ کتاب شعر می‌کنند. مردم این کتاب‌ها را نگاه می‌کنند و مداحان شعرشناس هم آن را می‌بینند. بعضی از مداحان نمی‌توانند شعر قوی بگویند چون معلومات‌شان چندان که باید قوی نیست، پس باید از شعر قوی استفاده کنند. شاعری که شعر فصیح بگوید و آن را عرضه و چاپ کند به خودی خود مورد توجه قرار می‌گیرد.

منبع: ابتکار