خواست امر امکان‌ناپذیر

1396/9/14 ۰۸:۵۴

آلنکا زوپانچیچ فیلسوف اسلوونیایی است که آثار او گستره وسیعی از موضوعات را دربر می‌گیرد: از فلسفه قاره‌ای، فلسفه سیاسی، مطالعات فرهنگی و نقد ادبی تا روان‌کاوی، اخلاق و الهیات. او به‌همراه اسلاوی ژیژک و ملادن دالر اعضای «پارتی ترویکا» را تشکیل می‌دهد که با ارائه خوانشی نو از فلسفه آلمانی به‌ویژه نوشته‌های کانت، هگل و آثار ادبی به‌خصوص تراژدی، قادر است ساختار و طرز کار فرهنگ‌ها و ایدئولوژی‌های متفاوت را تحلیل کند. زوپانچیچ در کتاب «اخلاقیات امر واقعی: کانت، لاکان» که اولین کتاب او نیز هست دوره نزدیکی لاکان به فلسفه کانت را با بررسی نوشته‌های او و نیز نمایش‌نامه‌های سوفوکلس، کلودل، مولیر و چند اثر فلسفی و ادبی دیگر تشریح می‌کند.

آلنکا زوپانچیچ فیلسوف اسلوونیایی است که آثار او گستره وسیعی از موضوعات را دربر می‌گیرد: از فلسفه قاره‌ای، فلسفه سیاسی، مطالعات فرهنگی و نقد ادبی تا روان‌کاوی، اخلاق و الهیات. او به‌همراه اسلاوی ژیژک و ملادن دالر اعضای «پارتی ترویکا» را تشکیل می‌دهد که با ارائه خوانشی نو از فلسفه آلمانی به‌ویژه نوشته‌های کانت، هگل و آثار ادبی به‌خصوص تراژدی، قادر است ساختار و طرز کار فرهنگ‌ها و ایدئولوژی‌های متفاوت را تحلیل کند. زوپانچیچ در کتاب «اخلاقیات امر واقعی: کانت، لاکان» که اولین کتاب او نیز هست دوره نزدیکی لاکان به فلسفه کانت را با بررسی نوشته‌های او و نیز نمایش‌نامه‌های سوفوکلس، کلودل، مولیر و چند اثر فلسفی و ادبی دیگر تشریح می‌کند. کتاب حاضر اخیراً از سوی نشر آگاه به فارسی ترجمه و منتشر شده است. لاکان در دهه ١٩٥٠ و اوایل دهه ١٩٦٠ بیشتر متفکری کانتی بود و بعد از این بود که واقعا هگلی شد. در ابتدای کتاب مقدمه‌ای از اسلاوی ژیژک با عنوان «چرا کانت ارزش جنگیدن دارد؟» آمده که در آن ژیژک به شرح لاکان از کانت می‌پردازد. به زعم او در مباحثات اخلاقی و سیاسی امروزی «بازگشت به کانت» شامل برداشت‌های مختلف لیبرال‌پساکمونیستی، از هانا آرنت گرفته تا یورگن هابرماس، از نولیبرال‌هایی نظیر لوک فری و جان رالز تا نظریه‌پردازان «مدرنيته دوم» مثل اولریش بک است. اما لاکان، کانت بسیار غیرعادی‌تری را توضیح می‌دهد که در تاریخ ایده‌ها انقلاب اخلاقی او نقطه آغازی بود که به کشف فرویدی ناخودآگاه منجر شد و بعد «فراسوی اصل لذت» را ترسیم کرد. ژیژک در مقدمه کوتاه خود این کتاب زوپانچیچ را نه‌تنها یک رخداد فلسفی اصیل بلکه مداخله‌ای تعیین‌کننده در مباحثات اخلاقی
- سیاسی روز می‌داند. زوپانچیچ هدف از نگارش کتاب را اینگونه توضیح می‌دهد: «این کتاب کوششی است در جهت فراهم کردن چارچوبی مفهومی برای اخلاقیاتی که امتناع می‌کند اخلاقیات مبتنی‌بر گفتمان ارباب باشد، با این همه اخلاقیاتی که به همان اندازه گزینه ناروای اخلاقیات پست‌مدرنی را رد می‌کند که بر تقلیل افق غایی امر اخلاقی به «زندگی خویشتن» مبتنی است». (ص٢٢)
مفهوم اخلاقیات آن‌گونه که در سرتاسر تاریخ فلسفه بسط یافته از دو «ضربه توهم‌زدایی» از سوی روانکاوی آسیب دیده است. ضربه نخست با نام زیگموند فروید تداعی می‌شود و دومی با نام ژاک لاکان. ضربه فرویدی را به اخلاقیات فلسفی می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد: آنچه فلسفه قانون اخلاقی می‌نامد و دقیق‌تر آنچه کانت دستور بی‌قیدوشرط می‌نامد درواقع چیزی جز سوپراگو نیست. این حکم اثر افسون‌زدودگی‌ای ایجاد می‌کند که هرگونه کوشش برای بنا نهادن اخلاقیات بر شالوده‌هایی غیر از شالوده امر پاتولوژیک را به پرسش می‌کشد. این حکم درعین‌حال اخلاقیات را در هسته چیزی قرار می‌دهد که فروید ناخوشایندی‌ها یا ملالت‌های تمدن می‌نامد. اخلاقیات تا آنجا که ریشه‌هایش را در برساخت سوپراگو دارد به چیزی بیش از یک ابزار تبدیل نمی‌شود، ابزاری سهل‌الوصول برای هرگونه ایدئولوژی‌ای که شاید تلاش کند فرمان‌های خود را به‌عنوان تمایلات حقیقتا اصیل، شرافت‌مندانه و خودانگیخته سوژه قالب کند. این تز که بر طبق آن قانون اخلاقی چیزی جز سوپر‌اگو نیست در فصول کتاب حاضر به تفصیل بررسی شده است.
دومین ضربه که روانکاوی بر استحکام اخلاقیات فلسفی وارد ساخته و به‌زعم زوپانچیچ ویرانگر‌تر از ضربه اول است با مقاله «کانت با ساد» لاکان به وقوع پیوست که آن را می‌توان اینگونه خلاصه کرد: بهترین چیزی که فلسفه به نام اخلاقیات برای عرضه‌کردن در چنته دارد، با بازگویی عنوان اثر مشهور ساد، نوعی «فلسفه عملی در اتاق خواب» است. لاکان برخلاف فروید و به‌رغم انتقادش از اخلاقیات سنتی نتیجه‌گیری نمی‌کند که بنابراین اخلاقیاتی که سزاوار نام اخلاقیات باشد امکان‌ناپذیر است. برعکس او اخلاقیات را تا آنجا که به میل روانکاو و ماهیت عمل روانکاوانه مربوط می‌شود به یکی از محورهای اصلی روانکاوی تبدیل می‌کند حتی اگر این امر مستلزم مفهوم‌پردازی جدید از امر اخلاقی باشد. کانت نقش مهمی را در این مفهوم‌پردازی جدید ایفا می‌کند. لاکان کانت را از همه بالاتر به سبب گسست‌اش در دو نقطه تعیین‌کننده از اخلاقیات سنتی می‌ستاید. اولی گسست او از اخلاق‌مندی‌ای است که الزامات را بر حس امکان‌پذیری تحقق آنها توضیح می‌دهد. به نظر لاکان، در اینجا نکته تعیین‌کننده این است که اخلاق‌مندی به معنای دقیق کلمه همان‌طوری که کانت نیک می‌دانست خواست امر امکان‌ناپذیر است، امکان‌ناپذیری‌ای که در آن توپولوژی میل‌مان را بازمی‌شناسیم. کانت با پافشاری بر این امر که دستور اخلاقی به آنچه ممکن است یا ممکن نیست انجام شود ربطی ندارد بعد اساسی اخلاقیات را کشف کرد: بعد میل، که پیرامون امر واقعی به مثابه امکان‌ناپذیر می‌چرخد. این بعد از گستره اخلاقیات سنتی کنار گذاشته شده بود و بنابراین برای آن فقط می‌توانست به مثابه مازاد پدیدار شود. پس نخستین گام تعیین‌کننده کانت شامل برگرفتن همان چیزی می‌شود که از عرصه سنتی اخلاقیات کنار گذاشته شده بود و نیز تبدیل‌کردن آن به یگانه قلمرو مشروع برای اخلاقیات. اگر منتقدان اغلب از کانت به سبب خواستن امر امکان‌ناپذیر انتقاد می‌کنند لاکان ارزش نظری اصلی را به این خواست کانتی نسبت می‌دهد. دومین گسست کانت از سنت که به اولی ربط دارد مخالفت‌اش با این دیدگاه بود که اخلاقیات به «توزیع امر خیر» مربوط می‌شود. کانت اخلاقیات مبتنی‌بر خواستن «آنچه برای دیگران خیر است برای من هم خیر است» را رد کرد. در فلسفه زوپانچیچ مقصود از اخلاقیات امر واقعی اخلاقیاتی نیست که به سوی امر واقعی جهت گرفته باشد، بلکه کوششی است برای بازاندیشی اخلاقیات از راه بازشناسی و تصدیق بعد امر واقعی (به معنای لاکانی کلمه) آن‌گونه که پیشاپیش در اخلاقیات عمل‌گر است. اصطلاح اخلاقیات اغلب برای اشاره به مجموعه‌ای از هنجارهایی به کار می‌رود که برای میل مانع ایجاد می‌کنند یا به آن لگام می‌زنند؛ هنجارهایی که قصد دارند کردار ما را عاری از تمامی افراط‌ها و مازادها نگه دارند. بااین‌همه، این برداشت از اخلاقیات در تصدیق این امر شکست می‌خورد که اخلاقیات ذاتا مازادین است و مازاد مولفه‌ای از اخلاقیات است که ابدا نمی‌توان آن را حذف کرد بی‌آنکه خود اخلاقیات تمام معنایش را از دست بدهد. اخلاقیات نسبت به زندگی آنگونه که تحت سیطره «اصل واقعیت» قرار دارد همواره به‌عنوان چیزی مازاد و وقفه‌ای مزاحم پدیدار می‌شود.

منبع: شرق