خط سوم نستعلیق / دکتر محمدعلی سلطانی - بخش هفتم

1396/3/8 ۱۰:۴۴

نمونه‌ای از قلم آهنی را که میرزای کلهر مخصوص تحریر خط فارسی طرح کرده بود، به خارج فرستادند و سفارش داده، پس از آن قلم‌های آهنی خطاطی برای فارسی‌نویسی با طرح و ابداع میرزای کلهر ساخته شده به ایران آمد.۶۷ در حالی که خط و کتابت مکتب قدیم به هیچ وجه توانایی ارضاء نیاز فرهنگی اجتماعی جامعه ایران در عصر ناصری را نداشت.

نمونه‌ای از قلم آهنی را که میرزای کلهر مخصوص تحریر خط فارسی طرح کرده بود، به خارج فرستادند و سفارش داده، پس از آن قلم‌های آهنی خطاطی برای فارسی‌نویسی با طرح و ابداع میرزای کلهر ساخته شده به ایران آمد.۶۷ در حالی که خط و کتابت مکتب قدیم به هیچ وجه توانایی ارضاء نیاز فرهنگی اجتماعی جامعه ایران در عصر ناصری را نداشت.

میرزای کلهر و پیروانش با تسریع و تکثیر و انتشار نمونه‌های برجسته آثار فرهنگی اعتقادی و میهنی و اجتماعی تحولی شگرف در جامعه ایران آن زمان به وجود آوردند که روشنگری و ترقیات در پی را باید زاییده آن تحول و دگرگونی فرهنگی دانست. به قول استاد علی راهجیری: «گو اینکه کلیة خوشنویسان و کسانی که دست‌اندرکار کتابت و چاپ‌نویسی بودند، سهمی از تحول را به عهده داشته‌اند و نمی‌توان آنها را نادیده گرفت، ولی به اصطلاح کباده‌کش این میدان، محمدرضا کلهر بود که تصرفات عمده و اصولی را در کتابت و خط و خوشنویسی و افزار آن ایجاد کرد که اکنون تناسب فضیله زمان در عصر حاضر از آن او و مکتب نوظهور اوست؛ مکتب میرزا محمدرضا کلهر به مثابه یک الگوی تناسب زمان که ناچار هنر پیشرو در پروسه اجتماعی و نفوذ آن در توده‌های مردم بود در دسترس عموم قرار گرفت، اما این استقرار و استمرار مکتب که تاکنون به شیوه‌های گوناگون جریان یافته است، وسیله شاگردان این استاد باصفا و بی‌بدیل که از جهت صفای باطن و ایثار از تمام خوشنویسان زمان خود برتر و افضل بوده است،…»۶۸ [تا زمان ما ادامه یافته است].

تمامی پیروان و ادامه‌دهندگان مکتب میرزای کلهر از افراد عادی و مستعدان متوسط‌الحال بودند که در شرح شاگردان میرزارضا به معرفی آنان پرداختیم. در کنار این امور، میرزارضا به امر حکاکی که نوعی تمبر و تائید و تبلیغ در آن زمان به شمار می‌رفت، توجه نمود و هر روز صدها نامه با کرسی و تحریر مطابقت با مکتب میرزارضا در تهران و شهرهای ایران دست به دست می‌گشت. به قول مرحوم مستوفی: «یکی از شاگردان مشق میرزای کلهر، میرزانصرالله نواده آقا محمد طاهر حکاک بود که به شغل اجدادی خود مشغول و تازه نزد میرزا آمده از او تعلیم خط می‌گرفت. بعضی از شاگردهای میرزا مهرهایی به او سفارش می‌دادند. میرزا در مهرهای سفارشی به میرزانصرالله و ترکیب کلمات آن، سلیقه و اسلوب خود را به کار می‌برد. اکثر شاگردهای میرزا، مهرهای کار میرزا نصرالله را داشتند، به طوری که شیوه خطی میرزا به این وسیله در حکاکی هم وارد شد…»۶۹

علاوه بر این، میرزای کلهر با این ابداعات و تحول در امر آموزش خط و خوشنویسی نستعلیق نیز دگرگونی چشمگیر ایجاد نمود و نه تنها آموزش را به امری عمومی و سهل‌الوصول مبدل ساخت، بلکه از لحاظ پذیرش مستعدان سد انحصار طبقاتی آن را شکست و از لحاظ مدت تعلیم و آموزش، به تصریح اکثر صاحب‌نظران این زمان، چهل ساله را به چهار سال تقلیل داد و هنرجو در طی همین ایام می‌توانست با بروز لیاقت و استعداد به نحوة تحریرِ خوش، دست یابد.

بنابه قول استاد غلامحسین امیرخانی: «در مدت سه چهار سال خط آنها از آب و گل درمی‌آمد… دلیل این پیشرفت سریع امکان رؤیت و دیدن نحوه قلم‌گذاری این استاد بزرگ است که برخلاف گذشته که تغییرات گردش قلم در دور مخفی است و درک کیفیت و چگونگی آن برای هنرجویان و مبتدیان دشوار است و شاید به همین جهت سالها طول می‌کشید تا کسی بتواند از مقدمات فراگیری خط عبور کند، در شیوة کلهر این فرصت به وجود آمده است. نکته جالب اینکه این خاصیت بدون لطمه به «دَور» در خط اوست و همین امتیاز از عوامل مؤثر رایج شدن شیوه جذاب میرزاست»۷۰ و نیز تأکید دارند که کیفیت قطع زدن، مقدار گوشت قلم، میزان متناسب انحرافِ قط «که معمولا متوسط توصیه شده» می‌تواند راه طولانی و دشوار تحصیل خط را کوتاه‌تر کند.۷۱

در تحلیلی صحیح از تحولی که میرزای کلهر در زمان حساس و تغییر اجتماعی جامعه سنتی به دوره‌های طلوع پنهان مدرن ایجاد کرد، درمی‌یابیم که او به‌درستی دریافته بود که دوران قطعه و کتیبه و چلیپا ـ جز به تفنن و توصیه ـ به پایان رسیده است و سرمایة زمانی و عمر طلایی و استعداد الهامی و ایثار باید در مسیر درستی به کار افتد. توفیقات روزافزونی که کلهر به دست آورد، هرچند در جهت کارهای سنتی و موزه‌ای نبود، اما هر حرف و کلمه، سطر و صفحه‌ای که از او بازمانده است، بدون هیچ شائبه خود مرقع و موزه‌ای بی‌بدیل است که صفحات «اردوی همایون»، «سفرنامه»، تقاویم و سطر خلعت بهای مرحوم آقامرتضی نجم‌آبادی در مجله یادگار که نمونه بارز و بی‌نظیر مکتب کلهر است،۷۲ و نیز سیاه‌مشق‌هایی به دست آمده، شاهد این ادعاست.

میرزای کلهر در شیوه آموزش نیز تحول به وجود آورد و به جای استادمحوری، به هنرجو میدان بروز استعداد و ظهور و ابداع می‌داد و علی‌رغم شیوة تمام استادان معاصر که با سرمشق خود تعلیم را آغاز می‌کردند، باز به قول مستوفی: «میرزا رسم نداشت سرمشق بدهد. چند مصراع از اشعار را مرتب کرده بود که در آنها کلماتِ مناسبِ با قوة مبتدی و متوسط و منتهی وجود داشته باشد و وقتی که می‌خواست سرمشق را عوض کند، با نیش همان قلم خِرت خِرت‌نویسی در گوشه صفحة مشقِ شاگرد مصراع جدید را قلم‌انداز ترکیب می‌کرد و به دست شاگرد می‌داد و او از روی آن با قلم درشت، روی صفحه، سطر را می‌نگاشت و به نوبت نزد میرزا می‌برد و تعلیم می‌گرفت.»۷۳

زندگانی خصوصی و اندیشه سیاسی کلهر

یکی از توفیقات کم‌نظیر کلهر که در زندگانی هنرمندان شرقی جز به‌ندرت نمی‌توان نمونه‌اش را یافت، داشتن شاگردی خوش‌ذوق و اهل فضل و قلم و وفادار به دیدنی‌ها و شنیدنی‌هاست که بتواند دقیق‌تر از هر دوربین فیلمبرداری زندگی هنری، اجتماعی، سیاسی و خصوصی استادی چنین نامبردار را در مکتوبات مستند خود علاوه بر ترسیم، مجسم نماید. میرزای کلهر در کنار تمام محرومیت‌های اقتصادی و رفاهی، از این موهبت الهی برخوردار بود و آن وجود شاگردی چون مرحوم عبدالله مستوفی است که ابعاد مختلف زندگی میرای کلهر را در اثر ارزشمند خود به رشته تحریر درآورده است. زندگی داخلی، بینش اجتماعی، پیچ و خم‌های مسیر منزل، معماری ساختمان مسکونی، ساکنان منزل و عیال و اولاد او، ارتباطات و واردین و میهمانان و دوستان و همدمان و انیس گرمابه و گلستان، ارتزاق و امرار معاش، برخورد با طبقات مختلف مردم، نحوه پذیرش شاگردان، مشاقی و برنامه‌ریزی روزانه، ترتیب تعلیم و آموزش، اخلاق فردی، نحوه پوشش و البسه، سیما و مشخصه‌های شخصی ظاهری و حتی مرغ و خروس خانه و… هیچ یک از قلم تیزبین و چشم ریزبین این شاگرد بزرگوار میرزای کلهر دور نمانده است.

پی‌نوشت‌ها:

۶۷ ـ خروش، کیخسرو، همان، ص۷٫

۶۸ ـ راهجیری، علی، همان، ص۱۵ـ۱۴٫

۶۹ ـ مستوفی، عبدالله، همان، ص۲۴۳٫

۷۰ـ امیرخانی، غلامحسین، ص۱۰۵٫

۷۱ـ همان، ص۱۰۴٫

۷۲ـ آشتیانی، اقبال، مجله یادگار، میرزا محمدرضا کلهر، شماره ۷، ص۴۷ ? سرمشق (ای فراق تو یار دیرینه).

۷۳ـ مستوفی، همان، صص ۲۴۳ـ۲۴۴٫

منبع: روزنامه اطلاعات