1395/5/17 ۰۹:۴۷
امروز سالروز قرارداد 1919 در تاریخ ایران است، قراردادی که محمدعلی همایون کاتوزیان مولف کتاب اقتصاد سیاسی ایران در وصف آن می‌گوید: «نقطه عطف بزرگ در تاریخ ایران در دوران جدید» .*
زهرا سلیمانی‌اقدم : امروز سالروز قرارداد 1919 در تاریخ ایران است، قراردادی که محمدعلی همایون کاتوزیان مولف کتاب اقتصاد سیاسی ایران در وصف آن می‌گوید: «نقطه عطف بزرگ در تاریخ ایران در دوران جدید» .*
سال 1297 درست زمانی که کشور در هرج و مرج به سر می‌برد، نیروهای انگلیسی، آلمانی و عثمانی بخش‌هایی از کشور را تصرف کرده بودند و خطر فروپاشی آن را تهدید می‌کرد، وثوق‌الدوله با پشتیبانی انگلیس تشکیل کابینه می‌دهد. سیاستمداران کشور با وجود نانظمی در استان‌ها و بخش‌های مختلف بر این باور بودند که هم‌اکنون نیاز به یک نیروی نظامی یکپارچه و قدرتمند است تا با ساماندهی اوضاع به ساماندهی سیاسی و اقتصادی برسند. در این زمان وزیر مختار وقت انگلیس به نام سرپرسی کاکس در تهران برای عقد قرارداد بین ایران و انگلیس گفت‌وگوهای محرمانه‌ای را با وثوق‌الدوله آغاز می‌کند. ماهیت قرارداد بر سر میزان مداخله انگلیس در ایران بود که درباره چگونگی آن بین وزارتخانه چنددستگی وجود داشت. درنهایت حرف وزیر امور خارجه انگلیس، جرج کرزن به کرسی نشست و در نهم آگوست 1919 میلادی این قرارداد بین ایران و انگلیس منعقد شد. مفاد قرارداد بر استقلال ایران تاکید داشت اما نکته این بود که در آن تصریح شده بود به خرج دولت ایران یک مستشار انگلیسی برای دارایی ایران و یک مستشار نظامی برای کمک به سازماندهی و اداره یک نیروی یکپارچه و متحدالشکل به کار گماشته شوند. تجدیدنظر در گمرکات ایران و احداث تسهیلات حمل‌ونقل مدرن نیز شامل محتویات این قرارداد نیز می‌شد. قرار بر این بود که اعتبارات این قرارداد از محل وام 20 ساله به مبلغ 2 میلیون لیره استرلینگ که انگلیس به ایران می‌داد تامین شود، وامی با بهره هفت درصد در سال. علل شکست قرارداد عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من» توضیح می‌دهد که در جریان مذاکرات، نمایندگان ایران یعنی وثوق‌الدوله و همکارانش، وزیر دارایی(شاهزاده اکبر میرزا صارم‌الدوله) و وزیر خارجه (شاهزاده فیروز میرزا نصرت‌الدوله) که به حضرات سه‌گانه مشهور بودند به‌عنوان مخارج لازم برای هموار کردن مسیر بسته شدن قرارداد، درخواست 500 هزار تومان را که معادل 200 هزار لیره استرلینگ بود داشتند. کرزن از پرداخت چنین پولی ناراضی بود و تلاشش این بود تا آن را پرداخت نکند. در پایان آنها مجبور به پرداخت شدند اما با قیمت 400 هزار تومان برای سه نفر موافقت کردند. آن دو نفر که بر سر گرفتن این پول بیشتر از وثوق‌الدوله اصرار داشتند، پول خود را نقدی دریافت کردند اما وثوق‌الدوله سهم خود را در ازای قباله‌های مالکیت زمین‌های کشاورزی به بانک تومانیانس در ایران به صورت وام اهدا کرد تا این بانک از ورشکستگی نجات پیدا کند. این جریان بعد از سقوط دولت وثوق‌الدوله برملا و به عاملی برای شکستن این قرارداد با عنوان رشوه انگلیس تبدیل شد.
مخالفان داخلی و خارجی قرارداد نقد و نظرات متفاوتی نسبت به این قرارداد وجود دارد و اینکه اصل قرارداد اشتباه بود یا درست. چیزی که مسلم است اینکه بدون درنظر گرفتن شرایط زمانه نمی‌توان قضاوت درستی از چنین مسائلی داشت. این قرارداد با شکست مواجه شد چون هم مخالفان داخلی داشت و هم مخالفان خارجی. مخالفان داخلی که از بابت روسیه خیال‌شان راحت شده بود و آمریکا را هم کشوری دوست می‌دانستند، تنها دشمن قدرتمند بیگانه مقابل خود را در قامت انگلستان می‌دیدند که با چنین قراردادهایی قصد مداخله و استعمار را دارد. مخالفان خارجی را هم فرانسه، روسیه بلشویکی و آمریکا تشکیل می‌دادند که ایران را از دست رفته و انگلیس را همه‌کاره این کشور تصور می‌کردند. همایون کاتوزیان دلایل شکست قرارداد 1919 را در دو چیز می‌داند، چنانچه ضمن مقاله‌ای در مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی توضیح می‌دهد: «دلیل نخست این بود که چون مقدمات انعقاد آن در نهان چیده شد همین امر سبب شد دیگران نسبت به از دست رفتن استقلال ایران بیمناک شوند، دوم اینکه چون طرفداران قرارداد، خیره‌سرانه و بدون هیچ نرمشی از آن دفاع می‌کردند ایرانیان و آمریکا، فرانسه و روسیه به مبارزه جدی با این قرارداد برخاستند.» مهم‌ترین نکته درباره این قرارداد، اعتقاد به مقدمه دانستن چنین شکستی برای یک کودتاست. بسیاری معتقدند شکست این قرارداد و تغییر در مناسبات سیاسی ایران و انگلیس، مقدمه کودتای سوم اسفند 1299 را فراهم کرد؛ کودتایی که نتیجه آن ظهور رضاخان بود. * (اطلاعات سیاسی و اقتصادی 1377 شماره 137 و 138)
منبع: فرهیختگان
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید