نسبت ما با هگل / محمد مهدی اردبیلی

1395/5/12 ۰۹:۴۹

نام هگل با رویدادهای معاصر ایران، در حوزه‌های مختلف سیاسی، فلسفی، اجتماعی، مذهبی و حتی اقتصادی پیوند خورده است. صرف نظر از گزارش دوبینو از نجوای نام هگل در محافل ایرانی در 150 سال پیش و حتی صرف نظر از فصلی که در سیر حکمت در اروپای فروغی به هگل اختصاص یافته است، نام هگل به طور جدی از دهه‌های 30 و 40 شمسی و عمدتاً توسط جریانات و گرایشات مارکسیستی بر سر زبان‌ها افتاد که هگل را به مقدمه‌ای برای فهم ماتریالیسم دیالکتیک تقلیل می‌دادند. از آن زمان تاکنون نام هگل در جامعه‌ ما با فراز و فرودهای بسیاری مواجه شده است. هگل و هگل‌خوانی که زمانی به مُد جریان روشنفکری بدل شده بود، کمتر از یک دهه بعد، در دهه 60، به محافظه‌کاری، تمامیت‌خواهی و ارتجاع متهم شد. برخی جریانات کوشیدند تا پیوند ناسیونالیسم ایرانی و سلطنت‌طلبی را از دل فلسفه تاریخ هگل بیرون کشند و در سوی مقابل، جریانات دیگری از هگل به عنوان حربه‌ای برای انقلاب بهره بردند. یک طیف با اتکا به فلسفه دین هگل وی را مرتجع معرفی می‌کردند و عده‌ای دیگر در آکادمی هگل را به عنوان فرزند خلف و پیشروی روشنگری می‌ستودند. گروهی کوشیدند با انتشار جزوه‌های بی‌نام‌و‌نشان هگل را به مردم طبقات فرودست معرفی کنند و گروهی دیگر با تحریف اندیشه هگل برای خود نام و نان دست و پا کردند. گروهی از موضع سنت، هگل را به عنوان نماد تجددمآبی و روشنفکری مدرن مورد شدیدترین انتقادات قرار دادند و گروهی دیگر از موضع پست‌مدرن هگل را به عنوان نماد پسروی و عقب‌ماندگی متافیزیک مدرن به سخره گرفتند.

در این میان اما آنچه هنوز به کفایت مورد تحلیل قرار نگرفته، «نسبت ما با هگل» است. چه رابطه‌ای بین هگل و ما برقرار است که تکثر این رویکردها را توجیه می‌کند؟ آیا هگل امروز هم حرفی برای گفتن به ما دارد؟ و اینکه درنهایت ما در تمام این سال‌ها با کدام هگل مواجه بوده‌ایم؟ در میان این ملغمه از برداشتها و تحلیل‌ها در مورد هگل، آیا اصلا می‌توان به هگلی واحد و منسجم دست یافت؟پیکر بی‌جان وتکه‌پاره هگل که هر تکه‌اش‌ بر سردر یک جریان سیاسی، طیف فکری، انجمن ادبی و حتی مکتب اقتصادی به چشم می‌خورد، ضربه آخر را از ترجمه‌های فاجعه‌بارِ آثار بزرگش، پدیدارشناسی، علم منطق و دایره‌المعارف دریافت کرد.

اما این یک طرف ماجراست. پرسش از نسبت ما با هگل، نه تنها این پرسش کلیدی را پیش می‌کشد که «کدام هگل؟»، بلکه پرسش بسیار دشوارتری را نیز در خود دارد که بسط و تحلیل آن نیازمند ورود به ابعاد و حوزه‌های دیگری است: «کدام ما؟». خلاف تصور ساده‌انگارانه و به ظاهر آشنا و روشن از «ما»، دشواری مساله زمانی هویدا می‌شود که اندکی جدی‌تر به این «ما» بیندیشیم، آنگاه درمی‌یابیم که خود همین «ما» نیز پیکری صدپاره دارد که با میانجی‌های مختلف زبانی، قومی، هویتی، مذهبی و سیاسی در طول تاریخ وصله‌پینه شده است.

پس اگر دوباره به مساله اصلی فوق‌الذکر بیندیشیم، به گونه‌ای دیگر خود را می‌نمایاند و بر ابهام و پیچیدگی‌اش افزوده می‌شود. سخن از رابطه میان دو عنصر تکه‌پاره و مخدوش است. سخن از نسبت ما و هگل است. و البته این مساله علاوه بر دو عنصر فوق، یعنی «ما» و «هگل» بخش سومی هم دارد: «نسبت». آیا دست گذاشتن بر همین «نسبت» میان ما و هگل، به ما کمک نمی‌کند تا به واسطه «هگل»، به واسطه برداشتمان از هگل، یا به بیان دقیق‌تر به واسطه نوع مواجهه‌مان با مدرنیته، خود را، یعنی این «ما» را بهتر بشناسیم؟ آیا هگل میانجی‌ای برای بازتابیدن ما به خودمان نیست؟

مجموعه حاضر که در قالب یک پرونده پیشِ روی شماست، شامل 6 بخش است. نخست، گفت‌و‌گویی با دو تن از نمایندگان جریان هگل‌شناسی آکادمیک ایران، دکتر علی مرادخانی و دکتر علی‌اصغر مصلح است که هر دو سابقه تالیف و ترجمه کتاب و مقالات متعدد، و همچنین تجربه راهنمایی، مشاوره یا داوری پایان‌نامه‌ها و رساله‌های مختلف در حوزه اندیشه هگل را در کارنامه خود دارند. این گفت‌و‌گو با گذر از برداشت‌های متعدد از مفهوم خود «ما» و نسبتش با غرب به هگل آنگونه که بر ما تابیده می‌پردازد و از «هگلِ ما» سخن می‌گوید.

گفت‌و‌گوی دوم با مراد فرهادپور، یکی از شاخص‌ترین نمایندگان جریان چپ‌نو در ایران است که تاکنون آثار بسیاری در زمینه‌های مختلف تالیف و ترجمه کرده است. در این گفت‌و‌گو فرهادپور از همان ابتدا تعریف یا حتی تصوری از کلیت برای مفهوم «ما» را زیر سوال می‌برد. فرهادپور از سوی دیگر به واسطه پیوند منحصر به فرد میان حقیقت و تاریخ در اندیشه هگل، وی را افق تفکر ما می‌داند. گفت‌و‌گو در ادامه از تجربیات شخصی خود فرهادپور تا رویکردش به ترجمه آثار فارسی فلسفی را دربر می‌گیرد.

بعد از دو مصاحبه فوق چهار مقاله آمده است. نخست مقاله‌ای از حسام سلامت با عنوان «طلوع تاریخ از شرق: ایران، هگل و فلسفه تاریخ» که در تلاش است تا به میانجی فلسفه‌ تاریخ هگل و نقش «ایران» در آن، در باب آلترناتیوهای مختلف مواجهه‌ غرب و شرق بیاندیشد. مقاله با طرح یک ایده به پایان می‌رسد: ایده نوعی راه سوم در مواجهه‌ شرق و غرب. سپس مقاله‌ای از شروین طاهری و فرشاد نوروزی با عنوان «هگل و مواجهه ما با مدرنیته» ارائه شده است که نگارندگان در آن کوشیده‌اند مواجهه ما با مدرنیته را از زمان صفویه تا دوران ناصری و تا دوران اخیر در سه سطح مورد واکاوی قرار دهند و در این میان جایگاه و نقش هگل را ترسیم نمایند. مقاله بعدی با عنوان «هگل در ضیافت ما ایرانی‌ها» به قلم دکتر محمداصغری است. نگارنده در این مقاله پس از بیان مقدماتی در رابطه مواجهه ایرانیان با هگل، به بیان داستانی خیالی از حضور هگل به عنوان میهمان در ضیافتی از متفکران و اندیشمندان ایرانی، از ملاصدرا و مولوی گرفته تا شریعتی و مطهری پرداخته تا از نوع مواجهه ما با هگل بگوید و در نهایت انتقادی را نسبت به برخی سوءفهم‌های رایج در قبال اندیشه‌ هگل به طور خاص، و فلسفه تطبیقی به طور عام به دست دهد. مقاله آخر نیز به قلم مسعود حسینی، «مواجهه ما با هگل در غیاب فیشته» نام دارد. حسینی در این مقاله کوشیده است تا تاثیر غیرقابل انکار فیشته بر هگل را به اثبات رساند و در نهایت نشان دهد که هرگونه شناخت و قرائت از هگل بدون شناخت خاستگاه‌های فکری وی نهایتا به نوعی بدفهمی و کج‌فهمی در قبال هگل می‌انجامد. این مقاله که بسیار محققانه هم نوشته شده است، البته کمتر از سایر مقالات به مساله «ما» پرداخته و بیشتر کوشیده است تا نسبت هگل را با «آنها»، یعنی خود اندیشه غربی، روشن سازد که البته واجد بصیرت‌هایی نقادانه درخصوص هگل‌خوان و هگل‌دانی خود ما نیز هست.