رویکرد تحلیلی به آثار و پیآمدهای فراز و فرود قزلباشان در دوره ی صفویه / دکتر فریدون شایسته

1395/4/28 ۰۸:۵۶

در مورد بررسی زمینه های پیدایش این ارتباط می باید، به گذشته های دور رجوع کرد. ریشه ی این زمینه و بستر را می توان در قرن پنجم هجری قمری جستجو کرد. آسیای صغیر که از دیر باز مهاجر پذیر بود، با ورود ترکمانان سلجوقی به آن سرزمین، رنگ دیگری گرفت. پیشتر اقوام دیگری چون: یهودیان ، ارامنه و اعراب که هر یک به دلایلی سرزمین های اصلی خویش را ترک کرده بودند، سبب به وجود آمدن دو فرهنگ متفاوت یعنی شهری و روستایی در آن ناحیه شدند.

1-بررسی چگونگی ارتباط قزلباشان با خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی

در مورد بررسی زمینه های پیدایش این ارتباط می باید، به گذشته های دور رجوع کرد. ریشه ی این زمینه و بستر را می توان در قرن پنجم هجری قمری جستجو کرد.

آسیای صغیر که از دیر باز مهاجر پذیر بود، با ورود ترکمانان سلجوقی به آن سرزمین، رنگ دیگری گرفت. پیشتر اقوام دیگری چون: یهودیان ، ارامنه و اعراب که هر یک به دلایلی سرزمین های اصلی خویش را ترک کرده بودند، سبب به وجود آمدن دو فرهنگ متفاوت یعنی شهری و روستایی در آن ناحیه شدند.

تقابل این دو فرهنگ با هم به ویژه نیرومند بودن بار مذهبی فرهنگ روستایی و عشیره ای، نوعی دو گانگی مذهبی و سیاسی را بین شهر و روستا پدید آورد. فقر و تهیدستی و نارضایتی ایلات عشایر کوچ نشین، زمینه را برای تبلیغات اهل طریقت و صوفیان و شعارهای آرمانی و رهایی بخش فرقه های تشیع به ویژه تشیع غالی فراهم ساخت. رؤسا و پیشوایان عشایر که در لباس "باباهای آسیای صغیر"، ظاهر شدند، در واقع ادامه دهندگان راه و روش"شمن های آسیای میانه" بودند که عشایر اطاعت شان را واحب می دانستند. جنبش بابائیان در قرن هفتم ه.ق، به دست همین رهبران و با کمک ایلات و عشایر ناراضی بر پا شد و "بابا اسحاق" چهره ی شناخته شده ای از رهبران قیام بابائیان، علیه مظالمی بود که بر کوچ نشینان و روستائیان آسیای صغیر رفته بود. (جلالی، 1377: 30-29).

این گروه که شیعیان حکومت عثمانی را تشکیل می دادند، از زمان تأسیس دودمان عثمانی در آسیای صغیر , زیر فشار شاهان متعصب سنی و حاکمان محلی برگزیده ی آنان قرار داشتند. با برپائی دودمان صفوی در ایران، به تقویت آن دودمان پرداختند. آنان پول و نذر و پیشکش ها را برای خانقاه اردبیل ارسال می داشتند و گروه هایی نیز با زن و فرزندان خود به سوی ایران که پناهگاه امن آنان شناخته می شد، رهسپار گردیدند. (پارسا دوست، 1377: 139).

از زمان شیخ صفی الدین اردبیلی، برخی از کسانی که مرحله های طریقت صوفی را طی کرده بودند، به عنوان خلیفه انتخاب می شدند وسرپرستی ناحیه ای یا گروهی از صوفیان به آنان سپرده می شد. اینان در ناحیهی خود و عموماً در آناتولی، شام و دیار بکر، به تبلیغ طریقت صفوی و افزایش تعداد مریدان می پرداختند و با تشکیل جلسه های ذکر، قواعد این طریقت را به مریدان می آموختند.

گروه های باقیمانده از ترکمانان دورهی سلاجقه ی آسیای صغیر که بعدها به علویان عثمانی موسوم شدند را بعدها در تاریخ قزلباش نامیدند عنوانی که از سوی دشمنان آنان به آن ها اطلاق شد.

قزلباش ها از هفت قبیله: روملو ، شاملو، استاجلو، تکلو، ذوالقدر، افشار و قاجار و دو گروه دیگر به نام، صوفیان ورساق و قراباغ بودند. این قبیله ها عموماً از آسیای صغیر و شام (ترکیه و سوریه فعلی) به ایران کوچ کرده بودند.

محمد امین ریاحی، قزلباشها را ترک زبان دانسته و ترک تبار ندانسته است. به دیدگاه وی، آن ها بازماندگان مزدکیان دوره ی ساسانی، اسماعیلیان و خرمدینان بوده اند. تنها قوم ایرانی تالش، ازهمان آغاز و از زمان شیخ صفی الدین به پشتیبانی از خاندان صفویه برخاسته بودند. (پارسا دوست، 1375، 347و 349).

فاروق سومر، قزلباشان را به عنوان ترکان غیر عثمانی یا ترکمانان یاد کرده است. وی، آن ها را به قبایل بزرگ و کوچک تقسیم کرده است. او، از قبایل بزرگ روملو (نور علی خلیفه، پیری بیگ و دیو سلطان) استاجلو(قسمت مهم مریدان شیخ جنید و سلطان حیدر) ، تکلو(ساروعلی تکلو، چوهه سلطان و ...) شاملو (حسین بیگ ﻟﻟﻪ، دور میش خان و ...) ، ذوالقدر (دده ابدال بیگ، الیاس بیگ و ...) و از قبایل کوچک به نام های : ورساق (که به قورچیان تبدیل شدند. قاسم خلیفه و مصطفی بیگ) چپنی (ترکمانان ساکن حلب سوریه)، عر بگیر لو(به شاملو ها پیوستند و تیره ای از آنان شدند)، تورغودلو (افرادی از اهالی ولایت قرامان بودند) ، بزجلو، اجیر لو، خینسلو و چمشکرک لو نام می برد. (سومر، 1371: تلخیص از 70 -55).

نقش ترکان آناتولی (قزلباشان) را می توان در دوره ی شیخ جنید پر رنگ دید. فاروق سومر، شکل گیری عنصر قزلباش و آغاز زمینه ی پیدایش حکومت شیعی صفویه را در ایران، به فعالیت شیخ جنید مرتبط ساخته است:

"یکی از مهم ترین عوامل وابستگی ترکان آناطولی به طریقت صفوی، شیخ جنید بود. شیخ برای تصاحب مقام شیخی با عموی خویش، شیخ جعفر، به مجادله برخاست، ولی به سبب عدم موفقیت مجبور به ترک اردبیل گردید و مانند بسیاری از ایرانیان به آناطولی رفت. شیخ جنید در آناطولی، زمینه ی بسیار مساعد و دور از انتظاری یافت. وی هنگام گردش در میان چادر نشینان و دهقانان، با بسیاری از افراد شیعه و یا مستعد و متمایل برای قبول مذهب تشیع روبرو گردید. بدون شک سخنوری و شایستگی شیخ جنید موجب گردید که در میان دهقانان و چادر نشینان آناطولی، مریدان زیادی پیرامون خود جمع کند. حتی شیخ جنید موفق گردید از مریدان خود سپاه 5 الی 10 هزار نفری مسلح تشکیل دهد. وی در عین حال با ادعای اولاد حضرت علی (ع) بودن، جنبه ی سیاسی فعالیت خود را آشکار ساخت. عدم رضایت دهقانان و چادر نشینان ترک، از خرابی اوضاع اقتصادی و سیاسی مملکت و همچنین زیرکی و هوشیاری جنید، انگیزه ای برای جلب توجه این افراد شد.

شیخ جنید با حمایت یاران خود در آناطولی ، از شیروان شاه(خلیل الله حاکم شیروان) شکست خورد. اما در دوره حیدر، بخشی از مریدان با استعداد وی در آناطولی، پس از گذراندن دوره های خصوصی و تکمیل اطلاعات، با عنوان خلیفه برای تبلیغ به ممالک دیگر فرستاده می شدند. وظیفهی خلفا، تبلیغ طریقت صفوی و جمع آوری مال برای شیوخ بود. سر این طریقت در اردبیل و بدنش در آناطولی بوده است. پیروان طریقت صفوی در ایران، بیشتر شان از اردبیل، ترکان قراچه داغ، اهالی طالش و از چادر نشینان قبایل قاجار و قرامانلوی ساکن اَرّان به شمار می رفته اند. (سومر، 1371: تلخیص از 17-11).

2-بررسی روند ارتباط قزلباشان با خاندان صفویه(از آغاز پادشاهی شاه اسماعیل یکم تا آغاز پادشاهی شاه عباس یکم)

شاه اسماعیل یکم، مانند اجداد خویش، با اعزام خلیفه ها- سرپرستان صوفیان صفوی- به خاک عثمانی، رابطه ی طریقت صوفیانه ی خود را با آنان حفظ و تقویت کرد. علویان عثمانی نسبت به شاه اسماعیل، افزون بر اعتقاد عمیق صوفیانه، به شخص او علاقه ی وافر داشته و قلباً او را دوست داشتند. (پارسا دوست، 1377: 139) در سال 905ه.ق / 1500.م، 2 سال پیش از تاجگذاری شاه اسماعیل یکم در تبریز، ترکمانان به صورت دسته دسته از قبایل مختلف استاجلو، شاملو، روملو، تکلو، ذوالقدر و مردم ناحیه ی قرامان، واقع در آناطولی به او ملحق شدند. ترکمان ها، تشکیل دهنده و تقویت کننده ی دولت صفویه بودند. د رجنگ شرور که بین شاه اسماعیل یکم و الوند میرزا آق قویونلو روی داد و موجب پیروزی شاه اسماعیل شد، امرا و مریدان قدیمی وی در این جنگ عبارت بودند از : حسین بیگ لله شاملو، ابدال بیگ دده ذوالقدر، محمد بیگ استاجلو، عبدی بیگ شاملو، سارو علی بیگ تکلوف علی بیگ روملو، کچل بیگ ذوالقدر، بیرام بیگ قرامانلو، پیری بیگ قاجار، خادم بیگ تالش(سومر، 1371: 27و 30).

در مطالعه ی اسامی یاران نزدیک شاه اسماعیل یکم، می توان تنها قوم ایرانی را که به حمایت از وی برخاستند و از گروه ترکمانان آناطولی نبودند را تالش ها دانست.

یکی از تاجران ونیزی که در دوره ی شاه اسماعیل یکم در ایران بود، در خاطرات خود، از پیوستن ترکمانان آناطولی به سپاه وی می نویسد: "در طی اقامت خود در تبریز, دیدم که دایم از اکناف کشور, دسته دسته سپاهی به زیر درفش او (شاه اسماعیل یکم) می روند تا به خصوص از ناحیه ی آناطولی، عثمانی و قرامان. اسماعیل نیز به ایشان عطایایی در خور مقام و منصب هر یک ارزانی داشت." (امیری، 1349: 413).

شاه اسماعیل یکم، پس از تأسیس حکومت صفویه در تبریز، برای کاهش قدرت قزلباشان ، تصمیم گرفت که از عنصر ایرانی در حکومت خویش بهره گیرد. بدون تردید این اقدام شاه اسماعیل یکم را می توان تشویش شاه از قدرت امیران قزلباش دانست. قزلباشان که عامل اصلی در به قدرت رسیدن صفویه محسوب می شدند، رقیب را نمی پذیرفتند. عناصر ایرانی "مردان قلم"، در جامعه ی کهن اسلامی، در صف دیوانیان و نماینده ی دیر پای دیوان سالاری ایرانی بودند که سابقه ی آن به دوره ی پیش از اسلام می رسید و بعد از دوران اسلامی نیز موجب تداوم اداره ی کشور در دوره ی فرمانروایی بیگانگان(اعراب، ترک ها، مغول ها و ترکمان ها) بودند. در نظر قزلباش ها، تاجیک ها یا ایرانیان غیر ترک، معمولاً کارشان رسیدگی به حساب ها و امور اداری بود و این از نظر آنان نوعی حقارت محسوب می شد. قزلباش ها "اهل شمشیر" ، فرماندهی سپاه را مختص خود می دانستند و خدمت در زیر فرمان یک صاحب منصب ایرانی را توهینی برای خود تلقی می کردند. البته اگر به قزلباش ها هم مقامات سیاسی داده می شد، برای ایرانیان توهین محسوب می شد. شاه اسماعیل یکم، برای آشتی بین آن دو و تبدیل این عناصر نامتجانس به یک نهاد اجرایی هماهنگ، قبل از هر چیز، مقام جدیدی به نام"وکیل نفس نفیس همایون"، ایجاد کرد. صاحب این مقام، به عنوان نایب شاه عمل می کرد و نماینده ی او هم در امور معنوی به عنوان مرشد کامل طریقت صفویه و هم در امور دنیوی به عنوان پادشاه بود.ایجاد این مقام ، کوششی بود از سوی شاه اسماعیل برای پر کردن شکاف بین جنبه های دین سالاری و دیوان سالاری حکومت (نوائی و غفاری فرد، 1381: 105- 104).

درگیری و اختلاف بین قزلباشان و عنصر ایرانی (اهل شمشیر و اهل قلم) ، در نبرد غجدوان - نبردی بین شاه اسماعیل یکم و ازبکان- خود را به صورت آشکارا ظاهر و نمایان کرد. پیروزی ازبکان در این نبرد، اولین شکست قزلباشان از هنگام خروج شاه اسماعیل یکم از لاهیجان بود. امیر نجم ثانی، وکیل نفس نفیس همایون، با وجود توطئه ی سران قزلباش و فرار آنان در میدان جنگ باقی ماند که توسط ازبکان دستگیر و به فرمان عبید خان ازبک کشته شد. (خواندمیر، 1363: 80).

اگر شاه اسماعیل یکم، فرماندهی قزلباشان را به عهده داشت، هیچ یک از سران قزلباش،میدان جنگ را ترک نمی کردند. سران قزلباش، بدون آن که از عقوبت شاه اسماعیل، پروایی داشته باشند جرأت کردند میدان جنگ را بدون پیکارو از همان آغاز ترک نمایند. همان قزلباشانی که بسیاری بر این باور بودند که اسماعیل تجلی خود خداوند است و به او لقب ولی الله داده بودند. احمد قمی، خواندمیر و اسکندر بیگ، هر سه، علت رنجش امرای قزلباش را نخوت و تکبر امیر نجم ثانی دانسته اند. (ترکمان، 1378: 1-40/2. قمی، 1359: 128/1.خواندمیر، 1379: 79) ولی این گزارش، عمق شکاف و اختلاف بین این دو عنصر را بازگو می کند.

در کنار استخدام عنصر ایرانی در دیوان سالاری حکومت صفویه، شکست شاه اسماعیل یکم را در جنگ چالدران از سپاه عثمانی، می توان دو عامل برجسته در تغییر رویکرد متقابل حکومت صفویه و قزلباشان نسبت به یکدیگر دانست. محققان دوره ی صفویه، مهم ترین پیآمد شکست شاه اسماعیل را از عثمانی ها، کاهش شدید اعتبار معنوی خاندان صفویه قلمداد کرده اند که این عامل، پیآمدهای دیگری را به دنبال داشته است. عبدالحسین نوایی و عباسقلی غفاری فرد، بر این عقیده اند که :" تسلط اسماعیل بر ترکمانان آناتولی، ماهیت مذهبی – سیاسی داشت. آنان علاوه بر این که اسماعیل را مرشد کامل و خود را مرید او می دانستند، پادشاهی او را تأیید می کردند و به این ترتیب بر اقتدار دنیوی او نیز صحه می گذاشتند اعتقاد به الوهیت و جنبه ی نیمه خدایی اسماعیل، پیوند مذهبی او و مریدانش را به مراتب محکم تر می ساخت. اما پس از جنگ چالدران، این اعتقاد به سستی گرایید و اسماعیل، اعتبار الهی- مذهبی خود را در ایران از دست داد تا جایی که این امر موجب درگیری در میان گروه های حامی او شد".(نوائی و غفاری فرد، 1381: 10-100) راجر سیوری هم می نویسد: "چالدران، سبب شد که اعتقاد قزلباش ها به رهبر شان به عنوان موجودی الهی یا نیمه الهی که شکست ناپذیر است، از بین برود." (سیوری، 1363: 40) منوچهر پارسا دوست، هم بر همین عقیده است: "شکست چالدران، نه تنها احساس قزلباشان، بلکه امیران قزلباش را نیز که شاه نسبت به آنان محبت کرده و آنان را به مقام و ثروت رسانده بود را به راه دیگر کشاند. آنان که جانبازی و فداکاری در راه مرشد کامل را وظیفه ی خود می دانستند، پس از شکست چالدران، به حفظ جان خود بیشتر اندیشیدند و از فداکاری در راه او دریغ کردند." (پارسا دوست، 1375: 495).

آغاز دوره ی سلطنت شاه تهماسب یکم، جانشین شاه اسماعیل یکم، با حوادث ناگواری همراه بود که آن حوادث، درگیری بین اُمرا و گروه های عمده ی قزلباش ها بود. در این دوره، امرای تکلو، با تمام قبایل شاملو، استاجلو، ذوالقدر و افشار به دشمنی برخاستند. (نوائی و غفاری فرد، 1381: 108) در واقع پس از یک ربع قرن از تاجگذاری شاه اسماعیل یکم در تبریز که در سال 907 ه.ق روی داد، در سال 932 ه. ق در نزدیکی سلطانیه، قزلباش ها به روی یکدیگر شمشیر کشیدند. (سیوری، 1363: 46) جنگ های داخلی قزلباش ها، صدمات زیادی به کشور وارد کرد، همچنین منجر به آشفتگی و هرج و مرج شد. (نوائی و غفاری فرد، 1381: 109).

طهماسب یکم، که آشکارا صبرش تمام شده بود، دستور قتل عام تکلو ها را صادر کرده، عدّه ی زیادی در اطراف سرا پرده ی شاه کشته شدند، دیگران به بغداد گریختند و حاکم صفوی بغداد که خود تکلو بود، برای اثبات وفاداری، عدّ ه ای از آن ها را کشت و سرشان را برای شاه فرستاد. عده ای نیز، سرانجام به عثمانی ها پناهنده شدند. ماده تاریخ این واقعه، "فاجعه تکلو"، است که تاریخ 937 ه.ق / 1- 1530.م، را به دست می دهد. (سیوری، 1363: 48).

شاه تهماسب یکم، با توجه به اختلاف و درگیری بین قزلباشان که منجر به سرکوب شدید تکلوها شد و از سوی دیگر کاهش شدید ارادت آنان به طریقت و به دنبال آن به شخص شاه به عنوان مراد و مرشد طریقت، به شجره سازی دست یازید. مورخان دوره ی صفویه، شاهان صفوی را از مادر به امام چهارم زین العابدین (ع) و از جانب پدر به امام هفتم امام کاظم (ع) نسبت دادند. (ملا جلال منجم، 1366: 19) شاه تهماسب حتی کوشید تا پادشاهی خود را به پیش بینی پیامبر اسلام (ص) نسبت دهد. ملا خلیل قزوینی در آغاز کتاب الصافی فی شرح اصول کافی، در حدیثی از پیامبر اکرم (ص) آورده است که مردی از دیلم ظهور می کند و همه ی مردم اعم از نیکو کار و فاجر به یاری او می شتابند و او این دین را یاری خواهد کرد. آن گاه قزوینی در تفسیر این حدیث می گوید که این حدیث به شاه تهماسب اشاره دارد. زیرا دولت خانه ی او در کوچه ی دیلم شهر قزوین است و از سویی نیز قزوین هم مرز دیلم می باشد. (فرهانی منفرد، 1377: 122).

شاه تهماسب یکم، ابتدا کوشید تا با سرکوب تکلو ها و سپس کشتن حسین خان شاملو، یک گروه عمده قزلباش را از سر راه بردارد و از ادامه ی نفوذ شاملو ها هم مخالفت به عمل آورد و سپس با آوردن علمای شیعه از جبل عامل لبنان به ایران و شجره سازی و تعبیر پیش بینی پیامبر (ص)، پایگاه اعتقادی مردم را از طریقت به فقاهت سوق دهد. این عمل، هم می توانست به تغییر پایگاه مشروعیت شاه صفویه کمک کند و هم در مقابل سیاست شاه اسماعیل یکم که برای کاهش اقتدار قزلباش ها، از عنصر ایرانی (تاجیک) بهره گرفت و مقامات را بین آنان تقسیم کرد. (صدارت و وکالت را به ایرانی ها و امیر الامرایی و قورچی باشی گری را هم به قزلباشان سپرد)، با روی کار آمدن و مطرح ساختن علمای شیعه جبل عامل، در مقابل قزلباشان، عنصر رقیب دیگری را بگمارد. بهترین گواه برای این ادعا، این است که دردوره ی سلطنت 54 ساله و طولانی مدت شاه تهماسب یکم، جایگاه رفیع مقام وکیل نفس نفیس همایون به شدت کاهش یافت و از اقتدار مقام وکیل در منابع این دوره اطلاعی در دست نیست.

3- قزلباش ها و دوره ی سلطنت شاه عباس یکم

تلاش عمده قزلباش ها از دورهی سلطنت شاه اسماعیل تا آغاز سلطنت شاه عباس یکم، برای ممانعت از سیاست تمرکز گرایی شاهان صفویه، مقابله با سیاست های شاهان صفویه، موجب رنجیده شدن خاطر شاه عباس یکم از امرای قزلباش شده بود. او از همان ابتدا، به فکر تقویت ایرانی ها، گرجی ها و چرکسی ها بود. اگر چه تاجیک ها را به دلیل علم و آگاهی شان در امور اداری می پسندید. استفاده از این عناصر، به دنبال کاستن اقتدار بی حد و حصر امرا و طوایف قزلباش ها بود. زیرا اهل قلم و ایرانی ها بر ضد خاندان صفویه توطئه نمی کردند و این امرای قزلباش بودند که از زمان مرگ شاه تهماسب تا جلوس شاه عباس، همچنان با توطئه چینی تلاش می کردند، بر اقتدار خود افزوده و مملکت را میان خود تقسیم کنند. مانند طایفه ی ذوالقدر در فارس، شاملو ها و استاجلو ها در خراسان، افشارها در لرستان، ترکمانان و تکلو ها در آذربایجان و ... از جمله جنایاتی که آنان به مدت 12 سال (996-984ه.ق) مرتکب شدند، عبارت بود از : مسموم کردن شاه اسماعیل دوم، کشتن حیدر میرزا پسر شاه تهماسب، هلاک کردن خیر النساء بیگم (مهد علیا)، مادر شاه عباس یکم، کشتن حمزه میرزای ولیعهد و ...

بنابراین شاه عباس که خود نیز سال ها آلت دست آنان بود، شاهد کشمکش علیقی خان شاملو با مرشد قلی خان استاجلو بر سر کسب قدرت و دیگر مسایل بود. می دانست اگر از همان آغاز سلطنت، شدت عمل و اراده ی راسخ نشان ندهد، با وجود چنین افرادی ، تنها اسمی از پادشاهی او باقی خواهد ماند. (نوائی و غفاری فرد، 1381: 168). سیوری، سلطنت شاه عباس یکم را نقطه ی آغاز افول ترکمانان، زوال نفوذ سیاسی و نظامی و در هم ریزی پایگاه های اجتماعی آنان دانسته است. به دیدگاه وی، تنفر و بی اعتمادی شاه به آنان، موجب شده بود که فرماندهی مهم نظامی از آنان گرفته شود. (سیوری، 1388: 80).

شاه عباس یکم، برای ارتقای منصب دیوان سالاری، کوشید تا این منصب را به نوبت در اختیار عناصر مهم و متنفذ جامعه قرار دهد. به همین سبب بود که او به مدت 30 سال ، مقام وزیر اعظم را که جانشین وکیل نفس نفیس همایون شده بود و به لقب اعتماد الدوله ارتقا یافته بود، به مقامات عالی دستگاه دیوان سالاری مانند:خواجه حاتم بیگ اردوبادی و پسرش و سپس به یکی از مقام های عالی رتبه ی منصب صدر، به نام خلیفه سلطان یا سلطان العلما واگذار کرد.

شاه عباس یکم، برای کاهش اقتدار قزلباش ها، سپاه شاهسون را از غلامان گرجی، چرکسی و لزگی ترتیب داد و مرغوب ترین ولایات را که به شکل تیول به سران قزلباش اختصاص داشت، از آنان گرفت و به تأسیس املاک موسوم به خاصه پرداخت. شاه از یکسو، مهم ترین منابع در آمد قزلباشان را از آنان گرفت و این امر موجب کاهش سلطه و اقتدار آنان شد و از سوی دیگر، توانست منبع در آمد قابل توجهی برای پرداخت مواجب ارتش دائمی 40 هزار نفر ه ی خود فراهم سازد. (سیوری، 1363: 69).

سیوری، به درستی می نویسد که، قزلباشان به طور کلی از صحنه قدرت طرد نشدند. بلکه هنوز در زمان شاه عباس یکم و حتی در روزگار افول سلسله ی صفویه در سده ی دوازدهم قمری/ هیجدهم میلادی، واحد هایی از قزلباشان در ایران وجود داشتند. (سیوری، 1388: 80) در تأیید دیدگاه سیوری، می توان گفت که شاه عباس یکم و حتی جانشینانش، در مقابل قورچی باشیان که از نیروهای قزلباش و سنتی جامعه بودند، مقام قوللر آقاسی را ترتیب دادند و هر دو منصب نظامی را که توسط نیروهای سنتی و نیروهای جدید ایجاد شده بودند، تا آخر حکومت صفویه حفظ کردند. جنابدی و نصیری، دو تن از مورخان دوره ی صفویه، تشکیل منصب قوللر آقاسی را به شاه عباس یکم نسبت داده اند. (جنابدی ، 1378: 716. نصیری، 1371: 16).

بدین ترتیب می توان گفت که شاه عباس یکم، با ارتقای جایگاه وکیل به وزیر اعظم (اعتماد الدوله) و تشکیل منصب قوللر آقاسی و سپاه شاهسون، به امحای اقتدار و نفوذ فزاینده ی قزلباش ها پرداخت و از آن ها به عنوان یک قدرت سیاسی- نظامی بلا منازع به شدت کاست و سعی کرد که به چند پاره گی قدرت کمک کند و از تکیه به یک عنصر غالب و بدون رقیب احتراز و کناره گیری نماید.

4- قزلباشان و جانشینان شاه عباس یکم

در دوره ی جانشینان شاه عباس یکم، برای حفظ ولایات مرزی، آن ها را به صورت "ممالک" در آوردند. این سیاست، در واقع تجدید نظر در سیاست های شاه عباس یکم بود. سپردن اداره ی نواحی مرزی به قزلباش ها و روی آوردن به سیاست ارضی "ممالک"، نشان می دهد که شاهان صفویه، خود به این تلقی رسیده بودند که قزلباشان بهتر می توانستند از این ولایات دفاع کنند. غلامان سپاهی (قوللر ـآقاسی ها) ، اگر چه در لشکر کشی علیه عثمانی ها خوب عمل میکردند و اگر چه بعضی فرماندهان نظامی برجسته هم از بین آن ها پیدا شدند، ولی در تحلیل نهایی، فاقد آن شور مقاومت ناپذیر جنگندگی بودند که مبتنی بر روحیه ی جمعی قوی قبیله ای است. همان روحیه ای که قزلباش ها را به تنها سپاهیان قدرتمند در خاورمیانه مبدل ساخته بود که تحسین اکراه آمیز رقبای شان را در عثمانی، یعنی "ینی چری ها" را برانگیخته بود.

در واقع قزلباش ها، از غلامان متنفر بودند و آنان را "قره اوغلو"، یعنی پسران بندگان سیاه می نامیدند. (سیوری، 1363: 69).

از دوره ی سلطنت شاه صفی به جای شاه عباس یکم، به شدت از نفوذ قزلباش ها در صحنه ی سیاست کاسته شد و تنها منصبی که دراختیار آنان قرار گرفته بود، منصب قورچی باشی بود. در روی کار آمدن ساروتقی، وزیر اعظم شاه صفی و مرگش توسط جانی بیگ قورچی باشی، می توان تغییر رویکرد خاندان صفویه را در ارتقای مقام قوللر آقاسی نسبت به مقام قورچی باشی مشاهده کرد. این سیاست در پی همدستی و ائتلاف گروه های عمده ای بود که از دوره ی سلطنت شاه صفی تا پایان حکومت صفویه (ملکه های مادر و خواجه سرایان) تصمیم گیرندگان اصلی حکومت بودند.

رقابت و دسیسه جوئی دو مقام نظامی سنتی و جدید، قورچی باشی و قوللر آقاسی، علاوه بر این که در دوره ی جانشینان شاه عباس یکم، آنان را همواره در مقابل هم قرار داد، بلکه موجب شد که هر دو گروه در صدد کاهش قدرت دستگاه دیوان سالاری ایرانی بر آیند و عالی ترین منصب دیوان سالاری یعنی منصب وزیر اعظم را به خود اختصاص دهند. آنان در یک زمانی در مقابل هم قرار گرفتند و این امر موجب شد که شاه صفی و شاه عباس دوم برای تثبیت اوضاع و تحکیم سلطه ی خویش، جانی خان قورچی باشی، عیسی خان و سارو خان قورچی باشی را به قتل برسانند. (نصیری، 1371: 14-13) ولی بعدها، آنان از منازعه دست برداشتند و سعی کردند در رقابت با گروه رقیب خود- مقامات دیوانی- به منصب وزیر اعظم دست یابند. در دو دهه ی واپسین حکومت صفویه، منصب وزارت اعظم بین آنان دست به دست شد. فتحعلی خان داغستانی به عنوان قوللر آقاسی به این منصب دست یافت و بقیه ی افراد مانند: محمد قلی خان بیگدلی شاملو، شیخعلی خان زنگنه، شاهقلی خان زنگنه و محمد مؤمن خان بیگدلی شاملو که به منصب وزارت اعظم دست یافتند، از منصب قورچی باشی گری به این جایگاه ارتقا یافته بودند. (نصیری، 1371: 7 و 12).

در جمع بندی و تحلیل نهایی می توان گفت، اگر چه قزلباشان ها در تشکیل و تأسیس حکومت صفویه و یکپارچه کردن قلمرو آنان در سراسر ایران بسیار کوشش کرده بودند، ولی از دوره ی شاه اسماعیل یکم تا حکومت شاه عباس یکم، آنان با اتخاذ سیاست های افراطی و دسیسه بر علیه کارگزاران دیوانی که همگی از خاندان های ایرانی بر آمده بودند، امکان استقرار یک نظام حکومتی کارآ و مؤثر را از رهبران خود سلب کردند. منازعات درونی قبایل، طی این سال ها، یکی از دلایل عمده ی ضعف صفویان در زمینه ی هدایت سیاست خارجی و استقرار نظم در بخش های شرقی و غربی قلمرو خود به شمار می رود.

شاه عباس یکم، با تشکیل سپاه شاهسون و با ایجاد منصب قوللر آقاسی در مقابل قورچی باشی، سعی در مهار هر دو نیروی نظامی سنتی و نوین داشت و بدین ترتیب، تنها او توانست که آن ها را بدین راه کنترل و مهار کند و از توان نظامی آنان به یک اندازه سود ببرد. او به جای تأمین درآمد آن ها از طریق واگذاری تیول، تنها از طریق املاک خاصه که در آمد آن متعلق به شخص شاه بود، علاوه بر کنترل مالی آنان و سپس کنترل آنان توسط وزیر مأمور از دربار در املاک خاصه، از اقتدارشان بکاهد.

سوء تدبیر جانشینان شاه عباس یکم (از شاه صفی تا شاه سلیمان)، موجب گردید که تقابل این دو گروه نظامی (قورچی باشی و قوللر آقاسی) تشدید شود و سپس هر دو گروه در یک ائتلاف، منصب عالی دیوان سالاری را یعنی وزارت اعظم را از دست نیروهای توانمند و کار آ خارج کنند. تشدید رقابت و منازعات بین این دو گروه و تقلیل جایگاه عالی دیوان سالاری (وزارت اعظم)، صفویه را به روزگاری دچار کرد که فرستاده ی عثمانی به دربار ایران،این گزارش ناگوار را از ایران به عثمانی تسلیم میکند که : "دولتشان رجالی ندارد، گویی قحط الرجال است و از آن رو نظام شان آشفته و پریشان و دولتشان متزلزل است. از هر سو به آنان هجوم می شود و نمی توانند دفع کنند. سربازانی هم که از این طرف جمع می کنند، از آن طرف در حال گریختن اند". (ریاحی، 1368: 97).

این دیدگاه را هم یکی از چهره های صاحب نام دوره ی صفویه، صِحّه می گذارد و می نویسد: "این هم از اسباب اجرای تقدیر بود که بر لشکر، چندین کس که از رهگذر غفلت و نفاق، رأی دو تن از ایشان را با هم اتفاق نباشد، امیر و سردار شوند." (حزین لاهیجی، 1332: 117).

منابع و مآخذ

-امیری منوچهر (1349)، سفر نامه های ونیزیان در ایران، تهران، انتشارات خوارزمی .

-پارسا دوست منوچهر (1375)، شاه اسماعیل، تهران، شرکت نهامی انتشار.

- // // (1377) ، شاه تهماسب اول، تهران، // // //.

- ترکمان اسکندر بیگ (1378)، تاریخ عالم آرای عباسی، 3 جلد ، به اهتمام ایرج افشار، تهران، انتشارات امیر کبیر.

-جنابدی میرزا بیگ (1378)، روضة الصفویه، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات موقوفه دکتر محمود افشار.

-جلالی نادره (1377) مقدمه ای بر تاریخ آل سلجوق درآناطولی، از مؤلفی ناشناخته در 765 ه.ق، تهران، نشر میراث مکتوب.

-حزین لاهیجی محمد علی (1332)، تاریخ حزین، اصفهان، کتاب فروشی تأیید.

-خواندمیر امیر محمود (1370)، تاریخ شاه اسماعیل و شاه تهماسب صفوی(ذیل تاریخ حبیب السیر)، تصحیح و تحشیه محمد علی جراح، تهران، نشر گستره.

-ریاحی محمد امین (1368)، سفارت نامه های ایران، گزارش های مسافرت و مأموریت سفیران عثمانی در ایران، تهران، انتشارات توس.

-سیوری راجر (1363)، ایران عصر صفوی، ترجمه احمد صبا، تهران، کتاب تهران.

-// //( (1388) ، تاریخ ایران دوره ی صفویان، تاریخ کمبریج،ترجمه دکتر یعقوب آژند.