مراتب نفس از دیدگاه ابن عربی و ملاصدرا /سید حسین واعظی

1395/4/21 ۱۰:۵۹

نحوه تعلق نفس به بدن برحسب وجود و تشخّص آن تنها حدوثی است و نه بقائی. یعنی نفس در اوایل تكون و حدوث خود محتاج مادّه است ولی در بقاء، دیگر چنین احتیاجی مرتفع می‌گردد. نفس در ابتدا مثل بقیه قوایی است كه در مادّه بوده و محتاج مادّه است; البته مادّه ای مبهم و نامشخص كه آن مادهّ همان بدن است. هرچند در طول حیات فرد، این بدن دارای تغییر و تحول است ولی همواره نفس به این بدن نامتعین و مبهم تعلق دارد و لذا انسان از جهت نفس شخصیت واحدی دارد به خلاف جسم آن كه واحد نبوده و مرتب در حال تغییر و تحول است.

كیفیت تعلّق نفس به بدن

  نحوه تعلق نفس به بدن برحسب وجود و تشخّص آن تنها حدوثی است و نه بقائی. یعنی نفس در اوایل تكون و حدوث خود محتاج مادّه است ولی در بقاء، دیگر چنین احتیاجی مرتفع می‌گردد.

  نفس در ابتدا مثل بقیه قوایی است كه در مادّه بوده و محتاج مادّه است; البته مادّه ای مبهم و نامشخص كه آن مادهّ همان بدن است. هرچند در طول حیات فرد، این بدن دارای تغییر و تحول است ولی همواره نفس به این بدن نامتعین و مبهم تعلق دارد و لذا انسان از جهت نفس شخصیت واحدی دارد به خلاف جسم آن كه واحد نبوده و مرتب در حال تغییر و تحول است.

  در واقع تعلّق نفس به بدن ضعیفترین انواع تعلقات می‌باشد. همانند تعلق نجّار به ابزار كار خود كه بدون آنها نمی‌تواند كار خود را انجام دهد; نفس نیز بدون ابزار، موجودات ومحسوسات را نمی‌تواند درك كند و ادراك آن منوط به آلات جسمانی است. به موجب تكرار استفاده از این آلات، بعد از مدتی ملكه ای در نفس ایجاد می‌گردد كه می‌تواندبه قدرت آن، صورت هركدام ازمحسوسات رابدون كمك ابزار جسمانی به هر نحوی كه بخواهد در ذات خود حاضر كند و این در حالی است كه در ابتدا ممكن نبود.

  نتیجه اینكه نفس در ابتدا حاكی و عاری از هر كمالی و صورتی است، خواه صورت حسّیه یا خیالیه یا عقلیه باشد. ولی در نهایت به مرحله ای می‌رسد كه می‌تواند هر صورت جزئی و كلی را از مادّه جدا نموده و درك نماید و یا در ذات خویش آنها را مشاهده كند.

  بنابراین نفس در ابتدا موجودی بالقوه و عاری از هر كمالی و لاشیء محض است و شباهت زیادی به جسم دارد. به عبارتی دیگر، آخرین مرحله جسمانی و اوّلین مرحله روحانی است كه در این مرحله نه جسم محض و نه روح محض است; بلكه كمال جسم و قوه روح بوده و نهایتاً به تجرد محض رسیده و از جسم بی نیاز می‌گردد.( [1])

  هر فعل جسمانی در واقع فعل نفس است، مثل دیدن با چشم، شنیدن با گوش و امثال اینها كه اگر چه با حس حاصل می‌شود ولی فاعل واقعی، نفس بوده و این نفس است كه در واقع سمیع، بصیر و جز اینهاست و این قوا را استخدام می‌كند.

  نفس ما بعینه مدرك هر ادراك جزئی و شعور حسی و متحرك هر حركت حیوانی یاطبیعی است كه منسوب به قوای ماست،مخصوصاً قوایی كه نزدیك به افق عالم نفس باشد.

  پس نفس بعینه در چشم قوه باصره در گوش قوه سامعه در دست قوه لامسه در پا قوه ماشیه و همینطور عین قوایی است كه در سایر اعضا وجود دارد و به واسطه این اعضاء می‌بیند، می‌شنود، لمس می‌كند، راه می‌رود و دیگر افعال را انجام می‌دهد. این نفس در عین وحدت و تجرد آن از بدن و قوا و اعضای آن، هیچ عضوی از اعضاء از آن خالی نبوده خواه آن عضو عالی یا سافل، كثیف یا لطیف باشد; و مباین هیچكدام از قوا نیست، خواه قوای مدركه یا محركه بوده و یا حیوانی یا طبیعی باشد. به این معنی كه قوا به خودی خود هیچ هویتی غیر از هویت نفس را ندارند و هویت اعضاء و سایر قوا مستهلك در هویت نفس و انیت آن است.([2])

انسانیت شخص به نفس اوست

تشخص بدن انسانی بطور معین و مشخصی به واسطه نفس اوست.

موضوع حركت كمّی انسان مانند نمو و رشد او نیز همان شخصیت اوست كه ناشی از نفس واحد است معتبر در تشخص انسان نفس اوست، نفسی كه صورت ذات او می‌باشد و در هنگام زوال اعضاء آن صورت ثابت است و از طفولیت تا جوانی و پیری تشخص بدن به همین صورت است.

تشخص بدن و اجزاء و حیات ساری در آنها به نفس است ولی تشخص نفس به ذات خودش می‌باشد. البته برای بدن بر دو اعتبار است: یك اعتبار به سبب اینكه بدن این نفس است و یك اعتبار به جهت اینكه حقیقتی فی حدّ ذاته بوده و جوهری از عالم اجسام است. به اعتبار اوّل باقی و مستمر به بقاء نفس است، نفسی كه صورت این ذات و علت وجودی آن است. به اعتبار دوم، فاسد و متبدّل و در حال زیاده و نقصان می‌باشد.

پس اگر كسی سؤال كند: آیا این همان بدن فلان فرد در هنگام جوانی است؟ جواب هم بلی و هم خیر است. از جهت اوّل بلی و از جهت ثانی خیر می‌باشد. با اعتبار اوّلی اگر فرض شود این بدن تبدیل به بدنی دیگر شده با بقاء نفس در این دو بدن حرف صحیحی است، زیرا این بدن بعینه همان بدن دیگری است كه در كودكی یا جوانی بوده است، چون كه شخصیت آن فرد و تعین او از اوّلِ وجودِ انسانی تا انتهای پیری باقی و مستمر است در عین حالی كه جسمیت او تغییر كرده است.

با توجه به مطلب فوق چند نكته ثابت می‌شود.

الف) اثبات معاد جسمانی و  زنده كردن دوباره بدن;

ب) حشر بعضی مردم به اشكال مختلف حیوانات در عین حالی كه همان فرد دنیوی است;

ج) انسان در عین حالی كه مجرد از مواد و بدنهاست تشخّص دارد. شخصیت او در حین تجرد یا تعلق آن به بدن باطل نمی‌شود و در همه این حالات شخصیت واحدی است.([3])

جسد مَركبی برای نفس

نفس اگر چه از عالم بالا بوده و در این عالم است، ولی نحوه ای اتحاد با قوای خود را داراست; و اگر چه در بدن و متحد با قوایش است، منافاتی با تقدس آن از مواد و وجود مفارقی آن با مادّه ندارد. لذا برای آن گاهی وجودی مفارق از مادّه و غنی از ماسوی اللّهاست و گاهی نزولی در قوای مادی پیدا كرده و ملحق به آنها می‌شود. پس می‌توان گفت نفس دو جهت دارد: جهتی به سوی عالم علوی و جهتی به سوی عالم سفلی.([4])

ابن عربی می‌گوید: جسم با روح قرابت دارد، زیرا كه محل نفخ روح و عقل است و عقل اوّلین موجود صادر از حقّ تعالی می‌باشد. خداوند در این رابطه فرموده است: «... و نفخت فیه من روحی ...».([5]) در این میان نفس بالاتر از جسم و مادون عقل و محل زراعت روح است و بذری را كه خداوند به واسطه روح در مزرعه نفس پاشیده است، اعمّ از خواطر، شهوات و دیگر امور را می‌رویاند. پس جمیع علوم و خواطر و اعمال به واسطه بذری حاصل می‌شود كه از ناحیه خدا، توسط روح در نفس و جسم پاشیده و رویانده شده است و از این باب است كه نفس جهتی به عالم عالی و جهتی به عالم سافل دارد.([6])

با این وصف انسان مركّب از جسد و روح می‌باشد. جسد در حكم مركب بوده و روح در حكم راكب آن است و مسیر این سفر به آخرت و قرب الهی است. لذا بهترین افعال برای جسد، انجام اعمال مقرِّب برای روح در تعظیم معبود و خدمت برای اوست. این اوّلین درجه سعادت انسان و حكمت خلقت اوست.

بهترین اعمال روح ارتباط با حقّ و انقطاع از غیر اوست كه در اثر مداومت بر این امر مجرد شده و از علائق خلاصی می‌یابد و انوار غیبی برای آن ظاهر می‌گردد.([7])

نفس اگر چه راكب بدن است ولی مستقیماً در اعضای كثیف عنصری نمی‌تواند تصرف كند; لذا واسطه ای در این خصوص لازم است كه این واسطه جسم لطیف نورانی مسمّای به «روح بخاری» است.([8])

این روح است كه در اعضاء و اعصاب دماغی نفوذ می‌كند. حال هرچه موجود لطیفتر باشد به فعلیت نزدیكتر بوده و از تأثیرپذیری و انفعال دورتر است و بالعكس هرچه كثیفتر به قوه نزدیكتر و منفعلتر می‌باشد. لذا روح غریزی یابخاری در مرتبه پائینتر از نفس و بالاتر از جسم و حد وسط و رابط بین جسم و نفس است. البته بین اینها نیز واسطه های دیگر لازم است، همانند برزخ مثالی كه متوسط بین نفس ناطقه و روح حیوانی می‌باشد و یاسایر اعضاء كه بواسطه عضورئیسه به روح بخاری متصل می‌شوند.([9])

به نظر ابن عربی; به مجموع ظاهر و باطن حیوان ناطق، انسان می‌گویند. لذا روح و نفس كه همان بُعد ناطقیت انسان است، اگر زایل شود صورت باقی مانده را دیگر انسان نمی‌نامند و دیگر در این صورت فرقی بین انسان و حیوان و درخت و امثال اینها نخواهد بود.([10])

درخصوص نیازنفس به جسم ابن عربیوملاصدرا با دو بیان هر دو یك عقیده را دنبال كرده اند. ابن عربی جسم را مزرع نفس وملاصدرا آن را مركب نفس دانسته است كه هر دو حاكی از توجه نفس به جسم برای افعال خود می‌باشد.

موت طبیعی

نفس حامل بدن است نه اینكه بدن حامل نفس باشد. برخلاف آنچه كه غالب مردم می‌پندارند و حتّی فكر می‌كنند كه نفس از جسم پیدا شده و از طریق تغذیه تقویت می‌شود; بلكه نفس خود علت وجود جسم بوده و این نفس است كه به جهات و مقامات مختلف سیر می‌كند و بدن را تحت تدبیر خود قرار داده و حتی خلاف میل طبیعی بدن آن را حركت می‌دهد. مثلاًبدن به مقتضای طبیعت خودمیل به نزول و سافل دارد و این نفس است كه آن را به صعود و حركت به سوی بالا می‌كشاند.

از نظر عقلی صعود به عالم با این جسم كثیف عنصری ممكن نیست. باید بدنی نورانی از سنخ عالم ارواح باشد و آن امر پس از خلاصی از پیكر جسمانی محقق می‌شود. اساساً انسان در طی مدارج عالیه خود، اجلّ از این است كه تابع بدن مادی باشد، بلكه بدن در بعضی از مراتب سافله تابع نفس است. در واقع با قبول این مطلب هم تناسخ ردّ می‌شود و هم این سخن كه «ضعف و فرسودگی قوای بدن موجب مرگ است». وقتی نفس رشد كرد و دیگر به بدن نیازمند نبود چگونه می‌شود در بدنی دیگر حلول كند؟ زیرا پذیرش این حرف مستلزم این است كه موجود كاملی دوباره و بدون دلیل ناقص شود.

پس با این وصف تناسخ محال است و در واقع آنچه كه باعث مرگ می‌شود، كسب استقلال نفس از بدن است و به دنبال آن تدبیر بدن به وسیله نفس كمتر می‌شود. بنابر این ضعف طبیعی بدن در زمان پیری همان تحوّل ذاتی و نزدیك شدن نفس به نشأه اخروی است و هر چه در كسب درجات، ادراك قویتر باشد و به عالم عقل نزدیكتر شود ضعف بدن بیشتر می‌گردد، تا اینكه كم كم نفس بدن را رها كرده و منتقل به آن نشأه می‌گردد.

رابطه نفس با بدن، مثل كشتی محكمی بر روی آب دریا با جمیع آلات و ابزار تشكیل دهنده آن است.([11]) این كشتی تحت تسخیر فرمان خداوند است و در دریای بیكران هستی سیر می‌نماید. نفس در این رابطه، همانند بادی است كه با وزش خود كشتی را به حركت در می‌آورد و اراده و فرمان نفس حكم باد برای حركت كشتی را دارد. حال اگر نفس از بدن قطع علاقه نمود و وزش باد و امواج اراده و فرمانش بر كشتی بدن ساكت شد، این كشتی نیز از حركت باز می‌ماند.

پس در واقع این باد است كه سفینه را حمل می‌كند و سفینه به هیچ وجه قادر به بازگرداندن باد نیست و تناسخ در واقع عبارت از رجوع دوباره نفس كمال یافته به عالم نقص است. یعنی بازگرداندن باد توسط كشتی. پس تناسخ و انتقال نفس به بدن دیگر محال است، زیرا این نفس است كه گرد آورنده بدن و عامل التیام و تألیف اجزاء آن است نه اینكه نفس تابع بدن و عناصر اولیه آن باشد.([12])

 آنچه از بدن كه همراه نفس باقی می‌ماند

چون نفس انسانی از بدن فارغ شد، امر ضعیفی از بدن برای نفس باقی می‌ماند كه در روایات از آن به «عَجْبُ الذَنب»، «دنباله و بُن دم» نام برده اند. در اینكه منظور از این اصطلاح چه می‌باشد، اقوال مختلف است. آن را هیولای اولی، عقل هیولانی، اجزاء اصلیه انسانی، نشأهُ اخروی نفس،جوهر فرد،نشأه دوم نفس و اعیان ثابته نیز دانسته اند.

ملاصدرا منظور از ״عجب الذنب״ را ״قوه خیال״ دانسته است كه ﺁخرین بازمانده موجود حاصله از قوای طبیعی، نباتی و حیوانی می‌باشد و همراه مادّه برای تن در دنیا حاصل می‌شود این خیال، اوّلین مرحله از وجود اخروی و آخرین مرتبه عالم مادی است. زیرا كه هیچ شیئی از اشیا این عالم اعمّ از مادّه و صورت و قوا، امكان انتقال بعینه به آخرت را ندارد مگر بعد از تحوّلات و تكوّناتی كه در آنها رخ می‌دهد. انسان مستعد حشر نمی‌گردد مگر به قوه كمالیه ای كه آن صورت نهائی وجود اوست، زیرا تمام قوای او مثل سمع، بصر، ذوق و امثال آن همچون شعاعهای وجود او هستند كه صورت علمی و خیالی خارجی را نزد خیال ذخیره می‌كنند به طوری كه اگر این مواد خارجی ضایع شوند این صور محفوظ می‌مانند. مانند محفوظ ماندن نفس در عین فساد بدن. این قوه همان حافظ صور غیرمادّی محسوسات خارجیه است كه بعد از خرابی بدن به صورت مثالی باقی است و در عالم آخرت بوده و در حكم سقف دنیا و فرش آخرت است.([13])

بنابراین نفس انسانی هنگام مفارقت از بدن دارای قوّه خیالی می‌باشد كه به موجب آن محسوسات غائب از این عالم را به نحو جزئی درك نموده و در آنها تصرف می‌نماید. همین ادراك، اصل لذت حسی دنیوی و مبادی آن است ولی در بسیاری موارد این محسوسات مختلف چون هیولانی هستند، حمل بر این بدن می‌شوند; ولی همه اینها در موضع واحد می‌باشند زیرا نفس واحد، حامل اینهاست.

حال بافوت است كه انسان از دنیا و متعلقات آن جدا می‌شود، ولی با آن قوه متصوّر باقی می‌ماند و با آن قوه ذات خود را تصور می‌كند. این ذات جدای از دنیاست و نفس او عین انسان مقبوری را كه صورت همان انسان مرده است توهّم می‌كند و بدن خود را در قبر می‌یابد به نحوی كه دردها را به واسطه عقوبات حسّی به نحو محسوس درك می‌نماید كه به این حالت عذاب قبر گویند.

اگر نفس سعید بود ذاتش را بر صورت ملائك تصور نموده و مصادف با امور موعوده از ثواب می‌داند كه این همان ثواب قبر است.

این اموری كه انسان بعد از مرگ از احوال قبر و بعث می‌بیند اموری موهومه بوده كه در اعیان وجود ندارد. پس صورتهای اخروی برای نفس یا مجرد و یا قائم به موضوع نفسند و هر دو از مدركات نفس بوده اند كه یكی به واسطه آلات جسمانی و دیگری به واسطه ذات خود وجود دارد.پس دنیا و آخرت دو حالت برای نفسند و آخرت در واقع خروج نفس از غبار نشأه دنیاست. سبب مرگ طبیعی نیز فعلیت نفس و تجوهر و تقلّب آن به عالم و اهل خودش و رجوع آن به سوی خداست. در این رجوع یا متنعم و مسرور و یا معذّب خواهد بود. نتیجه اینكه هر چه تعلق نفس در  دنیا به بدن كمتر باشد در برزخ و آخرت نیز تهذّب و تجردش از جسم و جسمانیات و بدن كمتر است، تا جایی كه می‌تواند عقل محض گردد.([14])

كیفیت تدبیر بدن توسط نفس

بدن همانندباركثیف و جرم ثقیل است و نفس همچون نور لطیف و به موجب لطف پروردگار، بین نفس و بدن پیوستگی ایجاد می‌گردد در عین حالی كه هر دو در غایت بُعد، نسبت به هم هستند. خداوند از مایه نطفه، بدن تیره را و از لطافت نطفه، قلب لطیف را و از صافی قلب، روح را آفرید.

روح در لطافت و صفا همچون افلاك است. خداوند روح را لانه نفس ناطقه قرار داد تا در راه اصلاح معاد تكامل یابد و بدن را ابزار تكامل این روح مقرر داشت.([15])

نفس هنگامی كه متعلّق به اوّلین عضو مانند قلب شد، بدن نفسانی می‌شود و در این هنگام نفس به واسطه قلب به حیوان حیات می‌دهد و بدین وسیله اعتدال در قوا و اعضاء را ایجاد می‌كند. قلب در واقع عضو رئیس بدن مادّی است كه تكمیل اعضاء به وسیله همین قلب و با تدبیر نفس رخ می‌دهد و به همین واسطه است كه جسم حیوانی دارای نفس شدهومابقی اعضاء خدمه او می‌گردند.

علاقه بین بدن و نفس از نوع علاقه لزومیه است. این علاقه از نوع معینی كه دو امر متضایف دارند; و یا از نوع تعلّقی و ربطی نیست. بلكه همانند دو امر متلازم مانند مادّه و صورت می‌باشد و لذا هر كدام از این دو به هم احتیاج دارند. بدن در تحقق خود محتاج نفس است. البته نه یك نفس خاصّ بلكه به مطلق نفس محتاج است و نفس از حیث تعلّق شخصی و حدوث هویت نفس خود محتاج بدن است. پس تقدم نفس بر بدن از نوع تقدم ذاتی است و نه از نوع تقدم زمانی. زیرا كه از نظر زمانی نفس با بدن به وجود می‌آید. پس وجود و بقاء نفس با بدن است و آنچه كه بعد از بدن باقی می‌ماند نوعی دیگر است.

نفسیت نفس نیز به این است كه در بدن تصرف كند و كامل شود و به منزله صورت كمالی بدن می‌باشد كه تركیب این دو نیز از نوع تركیب طبیعی بوده و مفارق از ماده نیست. لذا تا هنگامی كه برای بدن، نفس و صورت است; وجودی مفارق از مادّه ندارد; ولی به مرور، جوهر آن استكمال یافته و بی نیاز از مادّه می‌شود و وجود عقلی می‌یابد و وجود عقلی است كه بقاء یافته و دیگر با فساد بدن، فاسد نمی‌شود.([16])

پی نوشتها:

[1]- ملاصدرا، الاسفار، ج8، صص 329ـ326.

[2]- همان، ج6، صص 379ـ377.

[3]- ملاصدرا، تفسیر القرآن الكریم، ج 5، صص 375ـ372.

[4]- ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، صص 196ـ 195.

[5]- ... و از روح خود در آن دمیدم ... (الحجر/29).

[6]- ابن عربی، الفتوحات المكیه، ج 8، باب 70، ف 457ـ453، صص313ـ310.

[7]- ملاصدرا، تفسیر القرآن الكریم، ج1، ص91.

[8]- منظور از روح بخاری همان است كه نزد اطباء به روح معروف می‌باشد.

[9]- ملاصدرا، الاسفار، ج 9، صص 77ـ74.

[10]- ابن عربی، فصوص الحكم، فصّ شیئی، ص91.

[11]- منظوراز آلات وابزار وقوای نفسانی، عالمه وامثال آن است.

[12]- ملاصدرا، الاسفار، ج 9، صص 55ـ54.

[13]- همان، ج9، صص222ـ221.

[14]- ملاصدرا، الشواهد الربوبیه، صص 277ـ275.

[15]- ملاصدرا، الواردات القلبیه، فیض 22، ص 85.

[16]- ملاصدرا، الاسفار، ج 8، صص384ـ382.

منبع: بنیاد حکمت اسلامی صدرا