«بدیع» از بلاغت

1395/4/20 ۱۲:۱۸

در این کتاب نگارنده به بررسی بدیع به‌عنوان یکی از شاخه‌های اصلی بلاغت پرداخته و یکی از دلایل نگارش این کتاب طرح مباحثی است مربوط به بلاغت و بدیع که پیش از پرداختن به صنایع و فنون در این کتاب آمده و به نظر نگارنده بسیار ضروری است.

از منظر فرمالیستی و به بیانی ساده مهم‌ترین وجه تمایز زبان ادبی از زبان خودکار این است که در زبان ادبی آشنایی‌زدایی و عادت‌ستیزی اتفاق می‌افتد و این آشنایی‌زدایی موجب درنگ و شگفتی مخاطب می‌شود و درنگ و شگفتی از عوامل تحریک عواطف، احساسات و نخیل مخاطب است. بنابراین در زبان ادبی آن آشنایی‌ستیزی و عادت‌ستیزی ارزشمند است که به دنبال خود درنگ و تعجب و در ادامه برانگیختگی عواطف و تخیلات را همراه داشته باشد. در میان اسباب و ترفندهای گوناگون، بلاغت یکی از شگردهایی است که با آن می‌توان زبان را از حالت اتوماتیزگی و خودکاری خارج کرد و به زبان ادبی نزدیک نمود.

برخی از آرایه‌ها و فنون و صناعات بلاغت یا هیچ نوع آشنایی‌زدایی و عادت‌ستیزی ندارند یا اگر هم موجب آشنایی‌زدایی و حتی درنگ و تعجب می‌شوند، شرط برانگیختگی عواطف و تخیلات را که اساسی است به همراه ندارند. بر همین اساس در این کتاب نگارنده به بررسی بدیع به‌عنوان یکی از شاخه‌های اصلی بلاغت پرداخته و یکی از دلایل نگارش این کتاب طرح مباحثی است مربوط به بلاغت و بدیع که پیش از پرداختن به صنایع و فنون در این کتاب آمده و به نظر نگارنده بسیار ضروری است. در این کتاب بیان می‌شود که تمام آنچه تحت عنوان صنعت بدیعی در آثار بدیعی آمده ارزش زیبایی‌شناسی ندارد و بسیاری از آنها از مقوله صنعت تراشی و تفنن و بازیچه است که در این کتاب به برخی از مشهورترین آنها پرداخته شده است.

در بسیاری از کتب بدیعی بدیع را علمی دانسته‌اند که به وسیلۀ آن انواع روش‌های آراستن کلام شناخته می‌شود و در برخی از آنها ذکر شده است که این کلام پیش از آراستگی به فنون بدیعی باید مطابق با مقتضای حال مخاطب گردد (رعایت قواعد لازم علم معانی)، رسا و دلالت آن هم مشخص و معین باشد (رعایت مبانی علم بیان).

صنایع بدیعی از عوامل مؤثر در تبدیل نقش ارجاعی و خودکار زبان ادبی به نقش ادبی است. این صنایع و ترفندها در کنار عناصر چون عاطفه، خیال و موسیقی، زبان را از حالت خودکاری و روزمرگی خارج کرده و جالب توجه و برجسته می‌نماید و به آن نقش ادبی می‌بخشد.

کتاب در چهار فصل تنظیم شده که در فصل اول تعریف بدیع در لغت و اصطلاح بیان شده و سپس کارکرد صنایع بدیعی تبیین شده و در ادامه نویسنده در برخی از بدیعیه‌های فارسی و عربی سیری کوتاه داشته و در ادامه نگاهی گذرا به بلاغت از منظر زبان‌شناسی انداخته است. تفکیک بدیع از سایر علوم بلاغی و فنون بلاغی زائد دیگر مباحث این فصل هستند.

فصل دوم با آسیب‌شناسی بدیع آغاز شده و در ادامه مباحثی چون خودآگاهی و ناخودآگاهی در ایجاد صنایع بدیعی، موسیقی متن و نقش و جایگاه صنایع بدیعی در میان عناصر شعر و روش‌شناسی معرفی و طرح صنایع بدیعی مطرح شده است.

فصل سوم اختصاص به صنایع بدیعی لفظی (صنایع ایجادکنندۀ موسیقی لفظی و ظاهری) دارد. سجع، جناس، تکرار و اِعنات (لزوم مالایلزم، التزام) از صنایع بدیعی لفظی هستند که در این فصل تعریف و تبیین شده‌اند.

در فصل چهارم صنایع بدیعی معنوی (صنایع ایجادکنندۀ موسیقی معنوی در شعر) معرفی و تبیین شده‌اند که به ترتیب عبارتند از: تناسب، تفریق یا تقسیم، حسامیزی، ایهام، استثنای منقطع، التفات، مذهب کلامی، حسن تعلیل، اغراق و مبالغه و غلو، براعت استهلال، سؤال و جواب، ابداع، حسن طلب، حسن مطلع، حسن مقطع، حسن تخلص، حشو، لغز، اضراب، تضمین و ترجمه. در ادامه نیز تفنن‌های بدیعی ذکر شده که به ترتیب عبارتند از: توضیح متکلفانه، موصل، مقطع، واسع الشفتین، واصل الشفتین، معجم (جامع الحروف)، رقطا، خیفا، فوق النقاط، تحت النقاط، ذو لغتین، تعطیل، منقوط، مصحف، تزلزل، موقوف و قلب مستوی.

فهرست مطالب کتاب:

فصل اول: کلیات

فصل دوم: آسیب‌شناسی علم بدیع

فصل سوم: صنایع بدیعی لفظی (صنایع ایجادکنندۀ موسیقی لفظی و ظاهری)

1. سجع

2. جناس

3. تکرار

4. اِعنات (لزوم مالایلزم، التزام)

فصل چهارم: صنایع بدیعی معنوی (صنایع ایجادکنندۀ موسیقی معنوی در شعر)

1. تناسب

2. تفریق یا تقسیم

3. حس‌آمیزی