پسیان و ناسیونالیسم انقلابی در ایران

1394/3/9 ۱۰:۴۴

انتشار کتابی جدید در خصوص شخصیت کلنل محمدتقی خان پسیان را باید به فال نیک گرفت چرا که شخصیت‌هایی در تاریخ معاصر ایران وجود دارند که همچنان برای علاقه مندان تاریخ ایران ناشناخته مانده‌اند. انتشار کتاب 144 صفحه‌ای «پسیان و ناسیونالیسم انقلابی در ایران» از جمله کتاب‌هایی است که می‌تواند به پژوهشگران داخلی کمک شایانی نماید. کتاب شامل سه بخش است. بخش نخست مقاله استفانی کرونین (1) با عنوان «پسیان و ناسیونالیسم انقلابی در ایران» که توسط عبدالله کوثری ترجمه و بخش اصلی این کتاب را در حجمی بالغ بر 100 صفحه در بر می‌گیرد.

دبا/محمود فاضلی:انتشار کتابی جدید در خصوص شخصیت کلنل محمدتقی خان پسیان را باید به فال نیک گرفت چرا که شخصیت‌هایی در تاریخ معاصر ایران وجود دارند که همچنان برای علاقه مندان تاریخ ایران ناشناخته مانده‌اند. انتشار کتاب 144 صفحه‌ای «پسیان و ناسیونالیسم انقلابی در ایران» از جمله کتاب‌هایی است که می‌تواند به پژوهشگران داخلی کمک شایانی نماید. کتاب شامل سه بخش است. بخش نخست مقاله استفانی کرونین (1) با عنوان «پسیان و ناسیونالیسم انقلابی در ایران» که توسط عبدالله کوثری ترجمه و بخش اصلی این کتاب را در حجمی بالغ بر 100 صفحه در بر می‌گیرد. وی پژوهشگری سرشناس در تحقیقات تاریخ معاصر ایران است که پیش از این از وی کتاب «ارتش و تشکیل حکومت پهلوی در ایران» (2) ترجمه شده ‌است. وی همچنین گوشه‌هایی از تاریخ مربوط به صنعت نفت ایران و شرکت نفت ایران و انگلیس را با تکیه بر اسناد آرشیو وزارت امور خارجه انگلیس بررسی کرده و مناسبات آشکار و پنهان مقامات امپراتوری انگلیس و شرکت نفت ایران و انگلیس را با رضاشاه و برخی مقامات حکومتی ایران از 1905 تا 1941 میلادی تبیین نموده ‌است.

کتاب در بخش دوم، زندگی نامه‌ خودنوشت از کلنل پسیان را دربر می‌گیرد که در نشریه «ایران‌شهر» توسط حسین کاظم زاده (3) و در برلین منتشر شده است. این نشریه در فاصله سال‌های 1301 تا 1306 شمسی در برلین منتشر ‌شده است. بخش سوم از این کتاب نیز شامل مقاله‌ای است با ترجمه آبتین گلکار است که به شرح تحصیل کلنل پسیان در آکادمی نظامی روسیه پرداخته است.

کلنل محمدتقی خان پسیان در سال 1270 ش. در تبریز زاده شد. رستم بیگ جد خاندان پسیان بعد از عهدنامه ترکمنچای و جدایی شهرهای قفقاز از ایران زندگی زیرسلطه بیگانگان روس را برنتابید و به تبریز مهاجرت کرد. رستم بیگ و پدر محمدتقی یاور محمد باقرخان روابط نزدیکی با مقامات با نفوذ تبریز از جمله میرزاتقی خان امیرکبیر داشتند. فرزندان رستم بیگ همگی از مقامات نظامی بودند و بعضی چون علیقلی و غلامرضا در جنگ با انگلیسی‌ها در شیراز کشته شدند. محمدتقی در منزل و مدرسه لقمانیه تبریز به تحصیل علوم و زبان‌های خارجی پرداخت و در پانزده سالگی به مدرسه نظام تهران راه یافت.

پنج سال در این مدرسه آموزش دید و در سال آخر تحصیل از سوی وزارت جنگ با درجه ستوان دومی به خدمت ژاندارمری درآمد. پس از دو سال خدمت به درجه سروانی ارتقا یافت. در 1291 با سمت معلم و مترجم در مدرسه ژاندارمری یوسف آباد به کار خود ادامه داد. سپس به عنوان فرمانده گروهان به مأموریت همدان اعزام شد. بعد از برقراری امنیت راه همدان به تهران بازگشت و با اتمام دوره به درجه سرگردی ارتقا یافت و به دلیل موفقیت در مأموریت همدان از وزارت جنگ مدال طلای نظامی دریافت کرد.

 هم‌زمان با انتصاب او به فرماندهی گردان همدان جنگ جهانی اول آغاز شد. با تشکیل دولت مهاجرین در صف مقدم وطن خواهان حکومت مهاجرین قرار گرفت و در 1294 ش حمله معروف «مصلی» به روس‌ها را سازماندهی کرد و ضمن شکست و خلع سلاح آنها همدان را از منطقه نفوذ نیروهای روسیه خارج ساخت. پسیان و یاور عزیزالله خان ضرغامی دفاع از همدان را در مقابل هجوم قوای روسی سازماندهی کردند اما به سبب برتری کمی و کیفی ارتش روسیه ناگزیر از عقب نشینی به کرمانشاه شدند.

در آنجا به سبب عدم اتحاد و کمبود اسلحه پیروزی غیرممکن شد و نیروهای وطن خواه به سرزمین عثمانی پناه بردند. پس از این ناکامی، پسیان از فرماندهی قوا کناره گیری کرد و برای درمان به آلمان رفت. در آلمان تحصیلات نظامی را ادامه داد. نخست در نیروی هوایی آلمان و سپس در پیاده‌نظام به تحصیل پرداخت. پسیان نه تنها صاحب قلم و دارای قریحه هنری و ذوق ادبی بود بلکه نخستین هوانورد ایرانی است که در کشور آلمان 33 بار به هوانوردی پرداخته و تمایل بسیار داشت این هنر را در ایران به جوانان آموزش دهد.(4)

به دنبال تغییر اوضاع و پایان گرفتن جنگ جهانی اول در 1297 ش به ایران بازگشت. در همان سال و به دنبال سقوط دولت وثوق الدوله دوباره به خدمت ژاندارمری دعوت شد و به درجه کلنلی (سرهنگی) ارتقا یافت و در دولت مشیرالدوله به فرماندهی ژاندارمری خراسان منصوب گردید. مأموریت او با والی گری قوام السلطنه در خراسان مصادف بود. کلنل پسیان با هدف ساماندهی ژاندارمری خراسان مأموریت خود را آغاز کرد اما پس از چهار ماه فعالیت برای اصلاح امورمالی و اداری ژاندارمری به سبب کمبود منابع مالی و کارشکنی قوام‌السلطنه با ناکامی روبرو شد. وی همچنین به بهانه مقابله با هجوم احتمالی بولشویک‌ها به تشکیل نیرویی ملی در کنار نیروی ژاندارمری اقدام کرد.

پس از کودتای 3 اسفند 1299 و روی کار آمدن دولت سیدضیاءالدین طباطبایی، کلنل پسیان طبق دستور رئیس دولت اقدام به دستگیری قوام‌کرد (13 فروردین 1300) و او را تحت‌الحفظ به تهران فرستاد، اما پس از مدتی سید ضیاءالدین متواری شد و قوام‌السلطنه خود به نخست‌وزیری رسید و همن امر موجب آغاز کشمکش میان کلنل و قوام شد. قوام‌السلطنه نجدالسلطنه را به حکومت خراسان گمارد. اما کلنل که از حکومت قوام‌السلطنه بیمناک شده بود به فکر طغیان افتاد و مصمم گردید که خود زمام امور خراسان را در دست بگیرد. بدین نیت هنوز چند روزی از کفالت نجدالسلطنه نگذشته بود که بی‌مقدمه شخص نامبرده را توقیف کرده، اداره حکومتی را خود در دست گرفت. در مرداد 1300 دولت بار دیگر صمصام‌السلطنه بختیاری را به حکومت خراسان منصوب کرد و صمصام‌السلطنه نیز او را طی حکمی به کفالت ایالت خراسان منصوب نمود و با او مدارا کرد.

در حالی که ابراز اعتماد کلنل نسبت به صمصام السلطنه آرامشی در مشهد پدید آورده بود ناگهان صمصام کنار رفت و کلنل گلیروپ رئیس ژاندارمری به خراسان وارد شد. اما محمدتقی خان از آنجا که احساس خطر می‌کرد که کلنل گلیروپ او را عزل کند گلیروپ را به تهران بازگرداند. در خراسان نیز قبایل و عشایر از حکومت ناراضی بودند و فرمانبردار نبودند. پس از بازگرداندن گلیروپ به تهران از اواخر مرداد 1300 روابط کلنل با حکومت مرکزی به بن‌بست رسید.

در اواخر مرداد 1300 قوام‌السلطنه با کلنل علناً مخالفت کرد و به او پیشنهاد نمود تحت شرایط زیر کشور ترک کند. اما کلنل این پیشنهاد را نپذیرفت و قوام طی تلگراف‌هایی برای حاکمان و خوانین منطقه کلنل را یاغی و متمرد خواند و دستور شورش علیه او را صادر کرد. بدین ترتیب سردار معزز والی بجنورد، شجاع‌الملک رئیس ایل هزاره، شوکت‌السلطنه و سید حیدر رؤسای طوایف سریری و سالارخان بلوچ جهت جنگ با کلنل بسیج شدند

در این هنگام سردار معزز حاکم بجنورد که پیشتر قول همکاری به کلنل داده بود از همکاری با سر باز زد و کردها را به واکنش واداشت. کردهای قوچان با حمله به بجنورد و خلع سلاح ژاندارم‌ها کنترل شهر خویش را در دست گرفتند. کلنل برای دفع مخالفان شبانه با گروهی از افسران و ژاندارم‌ها به سوی قوچان شتافت و در تپه‌های داوودلی جعفرآباد با ایشان روبرو شد و جنگید. کمی نفرات و کاهش مهمات کودتاگران و تبحر کردها در نبرد (9 مهر 1300) عرصه را بر کلنل و قوای ژاندارم تنگ کرد. فرستادگان او برای آوردن مهمات از جعفرآباد به جبهه بازنگشتند و فرمانده خود را تنها و بدون مهمات رها کردند. کلنل در حالی که محاصره شده بود تا آخرین فشنگی که داشت جنگید و کشته شد.

عارف قزوینی در هنگام مرگ کلنل محمدتقی خان پسیان در تشییع جنازه‌اش شرکت کرد و به مسببین این حادثه ناسزا گفت. هنگامی که خواستند سر کلنل را روی توپ بگذارند، عارف فریاد بر آورد:

این سر که نشان حق‌پرستی است

 امروز رها ز قید هستی است

با دیده عبرتش ببینید

کاین عاقبت وطن پرستی است

پسیان در کنار قبر نادرشاه افشار در مجموعهٔ باغ نادری مشهد به خاک سپرده شده ‌است.

پانوشت:

1- استفانی کرونین، استاد دپارتمان مطالعات شرقی در دانشگاه آکسفورد است. او به دلیل تحقیقات فراوانش در تاریخ معاصر ایران یکی از شناخته‌شده‌ترین محققان در این زمینه است. وی در کتاب‌های مختلف خود وضعیت ارتش ایران در دوره رضاشاه و حوادث سال‌های پس از کودتای سوم اسفند 1299 تا روزهای برآمدن رضاشاه و سال‌های پیش از شهریور 1320 را به خوبی ارائه کرده است. کرونین کتاب‌هایی نظیر «شاهان، سربازان و زیردستان؛ 1941-1921»، «سیاست‌های قبیله‌ای در ایران؛ 1941-1921»، «ارتش و ایجاد دولت پهلوی در ایران؛ 1926-1921»، «اصلاحات و انقلاب در ایران مدرن» و «ساخت ایران مدرن: دولت و جامعه در زمان رضا شاه؛ 1941-1921» را به نگارش درآورده و در آنها دیدگاه خود را با تکیه بر اسناد ارائه کرده است.

2- ارتش و تشکیل حکومت پهلوی در ایران، استفانی کرونین، ترجمه غلامرضا علی بابایی، انتشارات خجسته، 1377.

3- برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به «نگاهی به زندگی و اندیشه های کاظم زاده ایرانشهر در صدو بیست و چهارمین سالروز تولد او» سایت «انسان شناسی و فرهنگ»  http://anthropology.ir/node/661

4- سیدعلی آذری در فصلی از کتابش تحت عنوان «اولین هوانورد ایرانی در آسمان آلمان» می‌نویسد: «در آن دورانی که از آثار و اختراعات حیرت انگیز و شگفت آور اروپا فقط معدودی اتومبیل در کشور ما راه یافته بود و در آن موقع که از تعمیرات جزئی آن هم عاجز بودیم، کلنل محمدتقی خان پسیان فرزند لایق ایران که نبوغ در سیمای آن پدیدار است، در صفوف لشکریان آلمان با طی ادوار صنوف مختلف، کار زمین را تا حد ممکن ساخت و با عظمت روحی به کار آسمان پرداخت... در تمام پروازهایش نگاهش را به سوی آسمان ایران معطوف ساخته و آرزو داشت مکانیسم هوانوردی را که خود طی کرده بود در کشور خود آموزش داده و هنر هواپیمابری را در آسمان کشور خویش نمایان سازد و جوانان وطن را در این کار آموزش و پرورش دهد.»

پسیان و ناسیونالیسم انقلابی در ایران

استفانی کرونین

ترجمه: عبدالله کوثری

انتشارات: ماهی

نوبت اول: 1393

قیمت: 9 هزار تومان