در باب آیین‌ها

1395/1/24 ۱۱:۲۷

نشست «شهر و مناسک» برگزار شد

هشتاد‌ویکمین نشست یکشنبه‌های انسان‌شناسی و فرهنگ با عنوان «شهر و مناسک» ۲۲ فروردین در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد. در این نشست ناصر فکوهی، استاد جامعه‌شناسی دانشگاه تهران درباره «نگاه انسان‌شناختی بر مناسک شهری در کلانشهرهای مدرن» و فاطمه سیارپور، کارشناس‌ارشد انسان‌شناسی و معاون انتشارات و مدیر مرکز اسناد موسسه انسان‌شناسی و فرهنگ درباره «بدن در مناسک مدرن» سخنرانی کردند. در ابتدای این نشست نیز مستند «خون‌مردگی» ساخته محمد کارت به نمایش درآمد. کارت در این مستند به نمونه‌ای از رفتارهای اجتماعی در مراسم دینی ماه محرم در شهر شیراز اشاره کرده و نشان داده بود بعضی از مناسک دینی در شهرهای بزرگ به سمت کژکارکردی می‌روند، یعنی گاهی بعضی از مراسم دینی می‌توانند به جای اینکه جایی برای روابط صلح‌آمیز باشند، به موقعیتی پرتنش تبدیل شوند. در ادامه بخش‌هایی از سخنرانی فکوهی در این نشست را خواهید خواند.

رابطه معنادار تراکم انسانی و مدرنیته
ناصر فکوهی | بیشتر اوقات وقتی واژه مناسک را می‌شنویم، ذهن‌مان به سمت مراسم مذهبی می‌رود، در حالی که در علوم اجتماعی مناسک معنای وسیعی دارد و فقط به مراسم مذهبی اطلاق نمی‌شود. مناسک به گروهی از رفتارهای انسانی می‌گویند که به صورت فردی یا جمعی، خود‌انگیخته یا سازمان‌یافته، در زمان و مکان‌های مشخص و تکرار‌شونده انجام می‌گیرند و صحنه‌پردازی(میزانسن)‌های خاصی را ایجاد می‌کنند. درحال حاضر شهرهای بزرگ، هم از لحاظ شمار و هم از لحاظ تراکم جمعیتی و روابط کارکردی درحال افزایش هستند و مدیریت این شهرها، صرفا با سیاستگذاری‌های کالبدی - فناورانه (مهندسی و طراحی شهری و فناوری‌های شهری)، امنیتی (پلیسی - مراقبتی)، یا اقتصادی (بازار و روابط رقابتی) امکان‌پذیر نیست؛ در اینجا آیین‌های شهری می‌تواند به ما در مدیریت و هماهنگی و آسایش و رفاه در شهر مدرن کمک کند.
بین مدرنیته و تراکم انسانی رابطه معناداری وجود دارد، به این معنا که هرچه مدرنیته افزایش پیدا کند، خدمات شهری هم افزایش پیدا می‌کند. نکته مهمی که در این میان وجود دارد این است که در شهری مثل تهران میزان گسترش آنقدر بالا بوده که شهر هم از جهت عمودی و هم از جهت افقی گسترش پیدا کرده است، در چنین تراکم جمعیتی فاصله میان افراد کم و به همان اندازه تنش، استرس و مشکل زیاد می‌شود. اگرچه برای خدمت‌رسانی بهتر ناگزیر به این تراکم هستیم اما به همان اندازه امکان رخ‌دادن خطر هم ایجاد می‌شود. بنابراین هرچه یک شهر جذاب‌تر شود، خطر بیشتری هم در کمینش است. مناسک در شهرهای بزرگ و مدرن گونه‌های مختلفی دارند که به تعدادی از آنها اشاره می‌کنم؛ «آیین‌های گذار» مثل تولد، بلوغ، ازدواج، مرگ که جزء شناخته‌شده‌ترین آئین‌ها هستند و تقریبا همه فرهنگ‌ها آن را دارند، مثل اینکه در عروسی همه می‌خندند یا در مراسم عزا همه سوگوارند. «آیین‌های واژگونی» مثل جشن‌ها و جشنواره‌های روستایی و شهری، تظاهرات خیابانی و خشونت‌های شهری، «آیین‌های سیاسی بنیانگذار» مثل جشن‌ها، رژه‌های ملی و سالگردهای یادمانی، «آیین‌های دینی» مثل راهپیمایی‌های مذهبی، دسته‌های سوگواری و آیین‌های خاص نظیر نخل‌گردانی و قالیشویی، «آیین‌های مدرن شهری» مثل جشن موسیقی، جشن درهای باز، پلاژ پاریس، شب‌های سفید، «آیین‌های روزمرگی حرکت شهری» مثل حرکت کاری، سفرهای چرخه‌ای، پرسه‌زنی در شهر و فرآیندهای کار اداری یا خدماتی، «آیین‌های بازنمایی در ادبیات و سینما و سایر هنرها» مثل بازنمایی مناسک در نظام‌های تصویری، هنری و متنی و «آیین‌های نمادین و نشانه‌شناختی» به این معنا که مناسک به‌مثابه یادمان نشانه‌ای و نظام‌های حافظه و هویت‌ساز و تاریخ‌سازند همگی جزء گونه‌های مختلف مناسک شهری هستند. ساده‌ترین آیین زندگی روزمره راه‌رفتن است، اینکه افراد در خیابان‌ها، فروشگاه‌ها، اماکن شلوغ و... به‌گونه‌ای راه بروند که به هم برخورد نکنند و به عبارتی حرکت‌شان با یکدیگر تنظیم شود، خودش جزء مناسک شهری است که معمولا به آن توجه نمی‌شود و همه فکر می‌کنند این برخورد نکردن امری عادی است.
فکوهی همچنین فضای مناسکی را به دو قسمت کرد: فضا‌های فیزیکی در تقسیم‌بندی کالبدی (فضاهای باز، نیمه‌باز و بسته) و فضاهای تعاملی در تقسیم‌بندی عمومی، نیمه عمومی، خصوصی. چگونه می‌توان از مناسک برای بهبود نظام‌های شهری استفاده کرد؟ با درک دقیق و چندبعدی نظام‌ها و ساختارها و سازوکارهای مناسک شهری، ایجاد امکان برای نظام‌های پویای اجتماعی برای بالابردن خلاقیت و پویایی این مناسک و ایجاد هماهنگی آنها با یکدیگر و بهره‌برداری از مناسک برای تبدیل نظام‌های چند‌گانه به نظام‌های یگانه می‌توانیم شرایط فعلی در شهرهای مدرن را مدیریت و آسایش و رفاه را برای ساکنان آن فراهم کنیم.

منبع: فرهیختگان

نظر دهید