صنایع دستی، میراث ارزشمند معنوی و گنجینه غنی کارآفرینی

1393/3/21 ۱۲:۰۲

فرهنگ هر قوم و ملتی برآیندی از احساس و اندیشه در سایه جهان بینی است و آثار ماندگار رفتاری و هنری در برگهای تاریخ و بقایای زیست انسانی هر جامعه هویت و اصالت فرهنگی آن را می سازد.

آثار محسوس و معنوی به جای مانده از گذشتگان، هر یک گنجینه ای از مفاهیم، ذوق و مطالبات زیستی، باورها و نحوه ارتباط مردمان پیشین با یکدیگر است و از این منظر صنایع دستی به عنوان میراث ارزشمند فرهنگی از ویژگی های متعددی برخوردار است.

صنایع دستی به مجموعه ای از « هنر صنعت ها »اطلاق می شود که از مواد اولیه بومی با بهره گیری ابزار دستی و خلاقیت هنرمند ساخته شده و وجه تمایز آن از محصولات انبوه تولیدی، ویژگی های فرهنگی و اصالت محوری است.

مصنوعات دست ساز انسانی با خلاقیت و روح و جان هنرمند گره خورده و بار فرهنگی دارد و مفاهیم خرده فرهنگ ها را در اوج زیبایی و با ناب ترین و خالصترین زبان منتقل می کند.

در عصر ارتباطات که با رشد فناوری های نوین هر روز مرزهای کشورها در ویژگی های فرهنگی خاص آنها کمرنگ تر می شود بهترین ابزار در حفظ داشته های فرهنگی و اصالت خرده فرهنگ ها تکیه بر گنجینه هنری و رفتاری و ظرفیتی با عنوان صنایع دستی است که حجم بزرگی از مفاهیم ریشه ای و قومیتی را در خود دارد.

صنایع دستی علاوه بر ارزشهای معنوی و مفاهیم ژرف فرهنگی و هنری، ظرفیت منحصر به فرد اقتصادی و کار ویژه های اجتماعی نیز دارد که شناخت دقیق و هوشمندی مدیریت جامعه در به فعلیت رساندن آنها می تواند علاوه بر تولید ثروت، دامنه وسیعی از کارآفرینی را به صورت مستقیم و غیرمستقیم ایجاد کند.

بر اساس گزارش سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور هم اینک عرصه های فعالیت صنایع دستی در ایران در بیش از 360 رشته و زیرشاخه های جانبی آن فعال است که هر یک به لحاظ روش و تکنیک تولید فرآورده دستی، نوع مواد اولیه و ظرافت های هنری و تخصصی برجسته است.

در طبقه بندی 24 گانه صنایع دستی کشور در رشته های اصلی بافته های داری، دستبافته های نساجی سنتی، انواع روکاری و رودوزی، بافت دستی با میل و قلاب، چاپ سنتی، نمدمالی، شیشه گری، سفال و سرامیک، تولید فرآورده های پوستی و چرم، دست سازهای فلزی و آلیاژی، قلمزنی و مشبک، سنگتراشی،خراطی، نازک کاری با چوب، منبت و معرق، حصیربافی، خاتم کاری، کاشی کاری، گچبری سنتی، میناکاری، ملیله سازی، عروسک سازی و طلاکوبی، ساخت زیورآلات و ابزارآلات ساز رده بندی می شوند.

صنایع دستی از دیرباز آمیختگی تنگاتنگی با زوایای زندگی و معیشت مردم و همچنین با محیط طبیعی و اجتماعی داشته و کشور ایران با غنای فرهنگی پر دامنه از این حیث ریشه های غنی دارد و خوشبختانه جان مایه هنری، مهارتی و فرهنگی این هنر صنعت در بسیاری از رشته ها حفظ شده و بر قوت خود باقی است.

تک محصولی بودن و اتکا به نفت یکی از بیماریهای اقتصادی محسوب می شود و سالهاست که در سیاستگذاری های کلان و برنامه های توسعه ای تاکید ویژه بر رونق صنعت گردشگری و صنایع دستی مورد تاکید است اما ضعف در ساختار عملیاتی، شعار زدگی و نداشتن نقشه راه کاربردی تاکنون موجب شده که اقدامات این حوزه مقطعی، ناقص و ناکارآمد باشد و این بخش مهم نتواند سهم خود را در تولید درآمد ناخالص ملی به خوبی ایفا کند.

اگرچه صنعت، کشاورزی و زیربخشهای حوزه خدمات با پهنه وسیع قابلیتها در کارآفرینی ، تامین نیازهای داخلی و اشتغالزایی جایگاه بسیار مهمی دارند اما نباید فراموش کرد که صنعت گردشگری و صنایع دستی به عنوان بخش لاینفک آن در کشورهایی که این حوزه را جدی گرفته اند به عنوان منبع سرشار تولید ثروت و رونق و آبادانی مطرح است.

بی تردید صنایع دستی به دلیل نیاز به سرمایه اندک، آسانی فراگیری مهارتی و ویژگی استقرار خانگی یک ظرفیت فوق العاده برای حل معضل پیچیده بیکاری محسوب می شود و الگوهای موفق آن در کشورهایی نظیر چین، هند و تایلند نشان داده که این هنر- صنعت علاوه بر جایگاه مهم درآمدزایی و ایجاد شغل، سفیر فرهنگی و اصالت هویتی قومیت ها و جوامع نیز محسوب می شود.

از طرفی توجه به رونق صنایع دستی با محوریت مصنوعات تولیدی مورد پسند مخاطب نقش مهمی را در ازدیاد درآمد سرانه دارد.

در سالی که فرهنگ و اقتصاد با مدیریت جهادی و عزم ملی نام گرفته، نقش صنایع دستی که در اساس متکی به منابع داخلی است باید به عنوان یک راهبرد عملیاتی مد نظر قرار گیرد چرا که پرداختن به آن در تحقق اقتصاد مقاومتی نقش دارد.

بیش از 90 درصد ارزش داده ها شامل نیروی انسانی، مواد اولیه و مصرفی و ابزار کار در صنایع دستی قابل تهیه در داخل کشور است و می توان در سایه مدیریت صحیح و تسهیل امور و قوانین علاوه بر ازدیاد نقش آن در تولید ناخالص ملی در حوزه صادرات هم سودآوری بزرگی را نصیب کشور کرد.

ایران یکی از صاحبان اصلی و اثر گذار در تولید صنایع دستی است، هنر - صنعتی که تجربه و تبحر ساخت آن نزد استادکاران در جای جای این مملکت است و این گنج غنی را سینه به سینه حفظ شده تا به نسل امروز رسیده است.

صنایع دستی یکی از مظاهر مهم فرهنگی و هنری و بازگو کننده خصوصیات تاریخی و اجتماعی خرده فرهنگها است و این مهم برای گردشگران جذابیت های خاصی به همراه دارد.

استان مرکزی با پیشینه تاریخی هفت هزار ساله یکی از کانون های قدیمی صنایع دستی ایران محسوب می شود و همواره به عنوان مهد پرورش هنرهای شاخص دستی در رشته های مختلف بوده است.

فرش دستباف استان مرکزی با نام تجاری ساروق اراک و لیلیان خمین از سالهای دور آوازه ای جهانی داشته و کمتر موزه و فروشگاهی عرضه زیرانداز در داخل و خارج را می توان یافت که با فرش دستبافت استان مرکزی زینت نشده باشد.

گلیم استان مرکزی به ویژه ساوه از دوران صفوی تاکنون سابقه درخشان داشته و هم اینک نیز انواع گلیم های برجسته تولیدی این خطه آوازه ای کشوری دارد.

شهر اراک از دیرباز یکی از قطب های تجارت فرش ایران بوده و به همین دلیل زیر رشته ها و و حوزه های مرتبط با آن نظیر نقشه کشی، رفوگری ، چله کشی فرش و رنگرزی سنتی با هنرمندی تمام در استان جریان داشته و استادکاران نامی در این رشته ها وجود دارد.

صنایع چوبی شامل منبت، معرق، کنده کاری روی چوب ، محرق (معرق با ساقه گندم)، پیکره تراشی و نازک کاری چوب، ساخت سازهای سنتی، خراطی و مشبک سازی نیز از دیرباز در استان مرکزی رواج داشته و علاوه بر آثار نفیس متعدد به جای مانده از گذشته ها امروز نیز این بخش حرف های گفتنی زیادی را دارد.

رشته های زیربخش صنایع فلزی دستی شامل قلمزنی بر مس، سفید گری، چلنگری( آهنگری )، علامت سازی و مسگری و دیگر رشته ها نظیر گچبری سنتی، سوزن دوزی، گیوه بافی ، دوخت لباس های محلی، سفالگری پیکره تراشی و نگارگری نیز از دیرباز در استان مرکزی به عنوان رشته های شغلی مهم مطرح بوده و ممر درآمد بسیاری از خانواده ها محسوب می شده است.

هم اینک حدود یک سوم از رشته های صنایع دستی کشور شامل 110 رشته در استان مرکزی فعال است و برآورد می شود که بیش از هفت هزار و 920 هنرمند در جای جای این استان به این رشته ها اشتغال دارند.

آمارها بیانگر آن است که تاکنون دو هزار و 320 هنرمند صنایع دستی از مزایای بیمه بهره مند شده اند در حالی که به نظر می رسد تقویت چتر بیمه ای و حمایت های زیربنایی از شاغلان این بخش ، جمع آوری سریع تجارب و تکنیک های تخصصی رشته های صنایع دستی از استادکاران و توسعه عرصه آموزش، ترغیب کارآفرینان برای مشارکت در ایجاد و تقویت کارگاه های اشتغالزایی نیاز اساسی استان مرکزی است.

هم اکنون ظرفیت های خوبی در حوزه اشتغال صنایع دستی به صورت خوشه منبت در روستای سمقاور کمیجان ، قطب فرش اراک، قطب آرایه های معماری و گچبری سنتی در روستای انگبین ، قطب مس تفرش ، سفالگری آستانه، گیوه سنجان و دهها رشته دیگر وجود دارد که توسعه اصولی و بهره گیری مناسب از این ظرفیتها حضور هدفمند و مطالعه شده ای را می طلبد.

اکنون 16 رشته صنایع دستی استان مرکزی که در گذشته رونق و جایگاه خاصی داشته به دلیل کمرنگ شدن کاربری در زندگی مدرن امروز و کم توجهی در آموزش و نوآوری در تولیدات در معرض فراموشی قرار گرفته و برخی از آنها نیز منسوخ شده است.

سفال و سرامیک شهرهای اراک و ساوه و آستانه شازند سابقه طولانی به قدمت دوران قبل از اسلام دارد و امروز به صورت محدود نمایه های فعالیت آن مشاهده می شود.

برخی رشته ها چون چاقوسازی، درویش دوزی، زره بافی، بافت جل و خورجین، پوستین دوزی، قیطان دوزی، صندوق سازی، سوهان سازی، مجلد دوزی، علامت سازی، نمدمالی و پنبه زنی، قفل سازی، فدک بافی( ساخت وسایل چوبی)، کرباس دوزی و شیشه گری سنتی نیز به دلیل کمرنگ شدن مخاطب و کاربری در زندگی امروز با تهدید مواجه اند.

از سال 85 تاکنون بیش از 18 هزار نفر در رشته های مختلف صنایع دستی بومی استان مرکزی آموزش دیده اند و امسال نیز در قالب تفاهم نامه ای با مرکز فنی و حرفه ای آموزش پنج هزار نفر از علاقه مندان صنایع دستی هدفگذاری شده اما به نظر می رسد تا چرخه حمایتی و کارافرینی به درستی تکمیل نشود، این هنر - صنعت از جنبه تشریفات و شعارزدگی خارج نمی شود.

احیا رشته های در حال فراموشی صنایع دستی استان و به کارگیری خلاقیت و ذوق با هدف تامین نیاز مخاطبان از موضوعاتی است که باید محافل تصمیم ساز اشتغال استان به آن توجه کرده و برنامه مناسب حمایتی از شاغلان این بخش را نیز لحاظ کنند.

اگرچه هم اینک با تغییر کاربری مکان های تاریخی سه بازارچه فعال صنایع دستی در منزل حسن پور اراک، قلعه سالار محتشم خمین و حمام عرش محلات دایر است اما این زیرساخت با ظرفیت های غنی صنایع دستی همخوانی ندارد لذا می طلبد مسوولان استان مرکزی ایجاد شهرک صنایع دستی را با حمایت های همه جانبه و برنامه های کارآمد در تقویت کیفیت محصولات در دستور کار قرار دهند.

ثبت آثار این هنر- صنعت در فهرست اثار ملی و تقویت دایره نشان های ملی و جهانی مهر اصالت یونسکو که هم اینک بر 10 اثر استان نقش دارد از ضرورت های این حوزه است.

مناسبت هایی چون روز جهانی صنایع دستی (20 خردادماه) و هفته گردشکری و میراث فرهنگی فرصت های مغتنمی هستند که نباید با برنامه های کلیشه ای و روبنایی سپری شوند بنابراین می طلبد که در سایه تدبیر مدیران دولتی و سمن ها و لایه های اجتماعی و فرهنگی جامعه این فرصت ها به مجال ایده پردازی و تعمیق برنامه های اثرگذار و کاربردی بدل شود و یکبار برای همیشه گرد مظلومیت و بی توجهی از رخسار این گنج پنهان شغلی و درآمدزایی رخت بربندد.

خبرگزاری ایرنا

نظر دهید