گنجه وَج تاریخ و فرهنگ ایران

1395/1/22 ۰۹:۵۶

«نسل‌های آینده اگر بخواهند در حوزه جغرافیای تاریخی ایران بزرگ به مطالعه بپردازند، اسناد و مدارکی که توسط استاد منوچهر ستوده فراهم آمده، مهم‌ترین مدارک تحقیقات آنها را تشکیل خواهد داد. تصور نمی‌کنم در قرن ما هیچ کسی در حوزه جغرافیای تاریخی ایران بزرگ به تنهایی به اندازه دکتر ستوده کار بزرگ و ماندنی انجام داده باشد.» این جمله معروفی است که محمدرضا شفیعی‌کدکنی در توصیف و اهمیت فعالیت‌های شخصی چون منوچهر ستوده می‌گوید که همین توصیف کوتاه از زبان یکی از بزرگ‌ترین اساتید ادبیات فارسی گویاترین توصیف در مورد شخصیت علمی و سال‌های سال فعالیت‌های او است.

        
نگاهی به آثار و اهمیت فعالیت‌های ایران‌شناس بزرگ، منوچهر ستوده

 زهرا سلیمانی‌اقدم: «نسل‌های آینده اگر بخواهند در حوزه جغرافیای تاریخی ایران بزرگ به مطالعه بپردازند، اسناد و مدارکی که توسط استاد منوچهر ستوده فراهم آمده، مهم‌ترین مدارک تحقیقات آنها را تشکیل خواهد داد. تصور نمی‌کنم در قرن ما هیچ کسی در حوزه جغرافیای تاریخی ایران بزرگ به تنهایی به اندازه دکتر ستوده کار بزرگ و ماندنی انجام داده باشد.» این جمله معروفی است که محمدرضا شفیعی‌کدکنی در توصیف و اهمیت فعالیت‌های شخصی چون منوچهر ستوده می‌گوید که همین توصیف کوتاه از زبان یکی از بزرگ‌ترین اساتید ادبیات فارسی گویاترین توصیف در مورد شخصیت علمی و سال‌های سال فعالیت‌های او است. منوچهر ستوده بعد از تحمل بیماری کوتاه‌مدت خود، دیروز در 103 سالگی درگذشت.

  معرفی و زندگی: مرد سفر
منوچهر ستوده در 28 تیر 1292 به دنیا می‌آید. او از همان جوانی سفر می‌کند و با گشت و‌گذار در شهرهای ایران به شناخت و نوشتن درباره جغرافیا و تاریخ شهرهای ایران می‌پردازد. او همسفرانی چون ایرج افشار دارد که خود از استخوان ترکاندگان این راه هستند. او در بازارچه سرچشمه، کوچ صدیق‌الدوله، بخش عودلاجان از محله‌های قدیم تهران زندگی می‌کرده است. خانواده‌اش اصالتا از اهالی شهر مازندران بوده‌اند. ستوده لیسانس خود را در رشته ادبیات فارسی گرفته و در دوره دانشگاه در اداره فرهنگ گیلان و دبیرستان شرف تهران تدریس می‌کرد.  همچنین رساله دکترای‌اش را زیر نظر بدیع‌الزمان فروزانفر با عنوان «قلاع اسماعیلیه در رشته‌کوه‌های البرز» نوشت و بعد از آن به دعوت انجمن فولبرایت برای مطالعه و تحقیقات به آمریکا رفت و به عضویت جامعه ملی جغرافیای آمریکا در‌آمد. برای پربار کردن تحقیقاتش زبان پهلوی آموخت و طی سالیان سال تلاش، لیاقت استادی دانشگاه تهران در رشته ادبیات و تاریخ را به دست ‌آورد. منوچهر ستوده در طول دوران زندگی خود از جمله اعضای کنگره بین‌المللی تاریخ و هنر و باستان‌شناسی ایران در دانشگاه آکسفورد می‌شود و برای تحقیقات مطالعات خود به سفرهای متعدد از چین و آسیای میانه می‌رود. یکی از ویژگی‌های برجسته زندگی ستوده، سادگی بود و شاید همین علت زندگی عاری از بیماری و سرزندگی اش تا 100 سالگی بود. خودش در این باره گفته است: «102 سال زندگی می‌کنم. مادربزرگم گفته منوچهر 102 سال زندگی خواهی کرد. »

  اهمیت فعالیت‌های ستوده: زنده نگاه داشتن فرهنگ‌ها
درباره اهمیت کارهای ستوده و خدمتش به ایران و ایرانیان همین بس که باستانی‌پاریزی در کتاب‌های خود از اهمیت تحقیقات او یاد می‌کند و از وی چنان نام می‌برد که گویی بدون او و آثارش فرهنگ‌های بسیاری بدون اینکه شناخته و معرفی شوند به محاق می‌رفتند. چنانکه باستانی‌پاریزی در این باره توضیح می‌دهد می‌توان تلاش‌های منوچهر ستوده را در مورد معرفی فرهنگ شهرهای مازندران و گیلان مشاهده کرد. وی در آثارش چنان از گوشکوب و کماج دان و هنر زنان و مردان مازنی و گیلکی تعریف می‌کند که هیچ شرق‌شناسی را سراغ نخواهید داشت که با این شعف از آن سخن بگوید.
نکته مهم درباره کار منوچهر ستوده این است که او شهر‌ها و روستاهای سرزمین‌های شمال ایران را پیاده گز کرده تا چیزی را از قلم نیندازد؛ چنانچه باستانی‌پاریزی این درباره می‌نویسد: «ستوده با احتیاط قدم بر‌می‌دارد و پیاده‌روی را بر سواره رفتن ترجیح می‌دهد. او با ملایمت قدم در راه می‌نهد و شتروار راه دور را به تدریج طی می‌کند....» او در سفرهای خود با حوادث مختلف و خطرات عجیبی مواجه شده است که همین موارد در کنار دیگر جذابیت‌های سفرهای ستوده خاطرات وی را بسیار خواندی کرده است؛ از مبارزه با خرس برای نجات کندوهایش و افتادن از پل در رودخانه هنگام بررسی قلعه رودخان گرفته تا درگیری با ماموران.
ستوده به ایران‌شناسی در مرزهای ایران بسنده نکرده و قدم به ماورای مرزها برای شناسایی و مطالعه آثار و بقایای فرهنگی  ایران ‌گذاشته است. او چند سال پیش به درخواست وزارت امور خارجه به آسیای میانه سفر کرد تا الواح کتیبه‌های آنجا را بخواند و در گفت‌وگو با معلمان و دانشگاهیان آنجا و بازدید از آثار و بقایای بازمانده از فرهنگ و تمدن اسلامی و ایرانی آنچه را لازم بود به ایران ‌آورد.

  معرفی فعالیت‌های ستوده: مصحح قدر
از دیگر فعالیت‌های مهم منوچهر ستوده، احیای کتاب‌های قدیمی و تصحیح آنها بوده است. منوچهر ستوده کتابخانه‌ای عظیم و ارزشمند از کتاب‌ها و نسخ قدیمی داشت که به گفته خود برای نجات آنها و جلوگیری از پراکندگی‌شان، تمام‌شان را به مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا می‌کند. او همچنین باغ‌ 10 هکتاری‌اش در کلارآباد مازندران را که با تلاش و طی سالیان دراز، آباد کرده بود را وقف تحقیقات درباره فرهنگ ایران می‌کند.
از دیگر فعالیت‌های ارزشمند منوچهر ستوده پرداختن به لغات لهجه‌دار ایران بوده است. از جمله تلاش‌های وی جمع‌آوری لغات لهجه‌دار اطراف دریای مازندران بوده که آنها را در کتابی با نام «فرهنگ گیلکی» منتشر کرده است. اثر وی نقش مهمی در زبان‌شناسی داشته و دارد.
همچنین منوچهر ستوده از معدود محققانی است که کتاب‌های ارزشمندی درباره تاریخ و جغرافیا و فرهنگ ایران را پیدا کرده و با تصحیح و انتشار، این آثار را به ایرانیان و ایران دوستان معرفی ‌کرده است. کتابی چون «میهمان نامه بخارا» تالیف فضل‌الله روزبهان خنجی برای اولین بار به دست وی رونمایی و معرفی شد. این اثر به اوضاع و احوال روزگار اوایل عهد صفوی می‌پردازد و از وضع اجتماعی و فلسفی آن روز ایران اطلاعات مهمی ارائه می‌دهد.

  خاطره‌ای از ستوده و گنجه‌ وجی او
شاید بتوان اهمیت کاری که منوچهر ستوده و افرادی چون ایرج افشار درباره فرهنگ و تاریخ و تمدن ایران کرده‌اند را در خاطره‌ای که عبدالرحمن عمادی پژوهشگر در حوزه ایران‌شناسی از ستوده تعریف می‌کند، بیان کرد. او می‌گفت روزی را در یک روستا با ستوده و دیگر اعضای گروه مشغول پرس و جو از اهالی آنجا بوده‌اند که فردی به آنها شک می‌کند و با عصبانیت جلو می‌رود و با لهجه محلی می‌گوید «شما اینجا چه می‌خواهید؟ شما حتما «گنجه وج»‌اید و این آقا (ستوده) رئیس شماست.»
«گنجه وج» در لغت و در زبان محلی به معنی کسی است که دنبال گنج می‌رود و می‌خواهد محل آن را شناسایی کند. از نظر عمادی این اسم بسیار برازنده‌ منوچهر ستوده است. واقعا او یک «گنجه وج» است؛ چون گنجینه‌های تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی ایران را به ما نشان داده است.

الگویی برای تاریخ‌شناسی جغرافیایی
علی دهباشی   مدیرمسئول مجله بخارا/ منوچهر ستوده با عمر 103 ساله خود، کارنامه درخشانی برای جغرافیای تاریخی در ایران و همچنین حوزه ایران‌شناسی باقی گذاشته است.
از اولین سال‌های تدریس در دبیرستان البرز و بعد رشت و سپس در مدرسه شرف، نسلی از دانشجویان و دانش‌آموزان را تربیت کرد که بسیاری از آنان امروز از استادان بنام رشته تاریخ و جغرافیا و زبان و ادبیات فارسی هستند.
علاقه او به قلاع اسماعیلیه آنچنان بود که تمامی پژوهش‌های خود را روی این منطقه تاریخی استوار کرد و وقتی استادش، مرحوم بدیع‌الزمان فروزانفر این شوق و علاقه را در او دید، علی‌رغم تفاوتی که این موضوع با رشته او داشت، پژوهش‌های او را با نام «قلاع اسماعیلیه» به‌عنوان پایان‌نامه دکترای‌اش‌ پذیرفت و دکتر ستوده را در این امر تشویق کرد تا اینکه سرنوشت ستوده پس از آن به ایران‌گردی و پژوهش‌های در منطقه‌های شمالی ایران، از آستارا تا استرآباد کشیده شد. او این پژوهش‌ها را در 10 جلد مفصل نوشته  است. ستوده 36 سال با پای پیاده و دوربین به دوش این مناطق را زیر پا گذاشت و در این مسیر سختی‌های کشید؛ چنانچه گاه برای خواندن یک کتیبه به رودخانه پرت شد یا از بلندی سقوط کرد، اما تحقیقات خود را رها نکرد. آنچه در خاطرات وی آمده است حکایت از عمق عشق او به پژوهش‌های تاریخی و جغرافیایی دارد. بنابر‌این ایران‌شناسانی که اکنون در سنین جوانی پا در راه او گذاشته‌اند باید بدانند پژوهش‌های میدانی استاد ستوده یک الگو برای تمام آنانی است که می‌خواهند درباره جغرافیای تاریخی ایران تحقیق کنند. مجلس یادبود ستوده چهارشنبه، چهار تا هفت  در کانون زبان فارسی، در بنیاد موقوفات افشار برگزار می‌شود.

منبع: فرهیختگان