مروری بر کتاب «باورهای عامیانه مردم ایران»

1394/12/17 ۰۷:۳۱

با ساده‌شدن تدریجی نثر در دوران قاجار و فاصله‌گرفتن ادبیات از زبان رسمی و مغلق درباری و رواج روزنامه و پس از آن با وقوع نهضت مشروطه و پیدایش ادبیاتی تجددخواه که به زبانی صریح و نه پوشیده و در لفافه، از حکومت انتقاد می‌کرد، زبان و ادبیات عامیانه نیز مورد توجه اهل قلم قرار گرفت به نحوی که در دوره مشروطه، شعر و نثر هر دو از زبان و فرهنگ عامه تأثیر گرفتند و اصطلاحات عامیانه به طرز گسترده‌ای وارد ادبیات شدند.

مردم و باورهایشان

با ساده‌شدن تدریجی نثر در دوران قاجار و فاصله‌گرفتن ادبیات از زبان رسمی و مغلق درباری و رواج روزنامه و پس از آن با وقوع نهضت مشروطه و پیدایش ادبیاتی تجددخواه که به زبانی صریح و نه پوشیده و در لفافه، از حکومت انتقاد می‌کرد، زبان و ادبیات عامیانه نیز مورد توجه اهل قلم قرار گرفت به نحوی که در دوره مشروطه، شعر و نثر هر دو از زبان و فرهنگ عامه تأثیر گرفتند و اصطلاحات عامیانه به طرز گسترده‌ای وارد ادبیات شدند. در نثر، دهخدا در چرندوپرند به شیوه‌ای خلاقانه از زبان و اصطلاحات عامیانه بهره گرفت و آن را دستمایه طنزی بی‌نظیر قرار داد و زبان او در چرندوپرند یکی از ارکان نثر داستان ایرانی را که کمی پس از دهخدا با «یکی بود یکی نبود» جمالزاده رسمیت یافت، پایه گذاشت؛ نثری که به‌تدریج و با ظهور نویسندگان نسل‌های بعدی پخته‌تر شد. اما توجه به فرهنگ عامه از سوی نویسندگان پس از مشروطه تنها در به کارگیری زبان و اصطلاحات عامیانه در نوشته‌های این نویسندگان خلاصه نمی‌شد. بخشی از این توجه نیز در پژوهش‌های برخی از این نویسندگان در فرهنگ عامه تجلی یافت. هدایت به‌عنوان یکی از نویسندگان پیشگام ایران یکی از نخستین نویسندگان ایرانی بود که با رویکردی علمی به جمع‌آوری فرهنگ عامه پرداخت؛ کاری که بعدها دیگرانی هم آن را پی گرفتند و کارهای ارزنده‌ای در این زمینه تألیف کردند که یکی از مهم‌ترین آنها «کتاب کوچه» احمد شاملو بود.

اکنون انتشار کتاب «باورهای عامیانه مردم ایران»، گامی دیگر در راستای گردآوری فرهنگ عامه است. این کتاب که توسط دکتر حسن ذوالفقاری و با همکاری علی‌اکبر شیری تألیف شده، کتابی است جامع که می‌تواند مرجع خوبی باشد برای دستیابی آسان به باورهای عامیانه. در این کتاب انواع باورهای عامیانه که هرکدام از آنها متعلق به بخشی از ایران هستند در یک‌جا گرد آمده‌اند. باورهایی که برخی از آنها مشترک میان چند منطقه و برخی نیز منحصر به مناطقی خاص هستند. بنابراین از خلال این کتاب می‌توان به دامنه و گستردگی جغرافیای هر باور نیز پی برد. همچنین می‌توان دریافت که هر باور در طول زمان چگونه دستخوش دگردیسی شده است. در بخشی از مقدمه کتاب، درباره شیوه تألیف این کتاب می‌خوانیم: «ابتدا کتاب‌شناسی این پژوهش را فراهم و تمامی منابع مکتوب فرهنگ عامه اعم از کتاب و مقاله را گردآوری کردیم. این کتاب‌شناسی شامل بیش از‌ هزار کتاب و مقاله و پایان‌نامه می‌شود. با تهیه منابع، نرم‌افزاری تهیه کردیم تا با توجه به گستردگی کار، تحقیق از این طریق به انجام رسد. تمامی باورها با توجه به کلیدواژه‌های اصلی در بانک اطلاعاتی ذخیره و در پایان کار از میان‌ هزاران باور گردآمده از مناطق مختلف ایران، تنها یازده‌‌ هزار باور مشترک در ذیل ٦٥٠ مدخل باقی ماند. این تعداد با ادغام عناوین و در همکرد باورها فراهم آمد. »

کتاب «باورهای عامیانه مردم ایران»، پس از یک مقدمه و مقاله‌ای با عنوان «درآمدی بر باورهای عامه»، با مدخل «آب» آغاز می‌شود و با مدخل «یتیم» به انجام می‌رسد. آنچه در پی می‌آید قسمتی است از مدخل «دیو» از این کتاب؛ مدخلی که موضوع آن موجودی خیالی است که پای ثابت قصه‌ها و افسانه‌های عامیانه بوده است: «دیوان در ته چاه پنهان می‌شوند و با خود یک بطری دارند که سرش محکم بسته است. در این بطری روح دیو جای دارد. اگر بطری بشکند دیو بی‌درنگ جان می‌سپارد. (هانری ماسه، قصه‌ها، ش,٢٩) دیو در بیابان زندگی می‌کند. (سروستان فارس، ٣٢٩) و کار دیو وارونه است. (سروستان فارس، ٣٢٩) دیو موجودی است وحشتناک و دشمن آدمیزاد که بر سر شاخ و دمی به هیات دم گاو و چشم‌های دریده و دست‌وپایی با چنگال بلند دارد و در آسمان تنوره می‌کشد. جان او به شیشه‌ای بسته است که اغلب در جاهای دست‌نایافتنی پنهان است و اگر شیشه جان دیو را بر زمین بکوبند دیو خاکستر و نابود می‌شود. (لرستانی، ایلامی، ١٦٧)  دیوها بدخواه مهر و ماه‌اند و آن‌گاه که مجال یابند راه را بر مهر و ماه می‌بندند و گلوی آنان را فشار می‌دهند تا خفه شوند، در چنین هنگامی است که چهره ماه یا مهر سیاه می‌شود. برای رهایی‌شان باید بر طبل یا تشت مسی کوبید که دیوان از صداها می‌هراسند و مهر و ماه را رها می‌کنند. (لرستانی، ١٢٥)...»