کامران باقی / عبدالحسین آذرنگ

1394/12/15 ۰۸:۰۹

در میان جامعۀ کتابخوان، شماری که جایگاه شایستۀ کامران فانی را در فرهنگ کشور درست بشناسند، شاید خیلی زیاد نباشند. در ارزش گذاری این گونه جامعه ها معمولاً پدید آورندگان کثیرالاثر سرشناس اند، یا نویسندگانی که نوشته هایشان بر یک موضوع، یک مضمون یا بر یک حوزۀ خاص تمرکز یافته باشد. از کامران فانی اثر زیادی منتشر نشده است و آثاری هم که از او انتشار یافته است، در یک حوزۀ خاص نیست؛ پس طبیعی به نظر می رسد که جزو سرشناسان جامعۀ کتابخوان قرار نگیرد؛ البته همین جا باید افزود که فانی هم نخواسته است مسیر فعالیت های خود را بر پایۀ ارزش گذاری های این جامعه، یا هنجارهای حاکم بر آن تعیین کند. نه اینکه او جامعه ستیز یا جامعه گریز ، یا به مردم همزبان و هم فرهنگش بی اعتنا باشد، به عکس، او به سرشت انسانی مهربان، نرم خو، مداراگر ، به دور از تعصب، پیش داوری، و باورهای جزمی، و در عین حال انسانی اجتماعی است. نگاه او به مسائل جامعه و دیدگاه هایی که در این باره در گفت و گوها بیان می کند، توجه دائمی او را به این مسائل، و همراه با احساس مسئولیت، نشان می دهد.

آثاری که از کامران فانی انتشار یافته است، شامل چند نوشتۀ تحقیقی ، چند مقالۀ توصیفی ، گفت و گو با نشریه ها و رسانه ها، ترجمۀ چند کتاب، تسلط چشمگیر او را بر توان تحقیق، تالیف، ترجمه و نیز نگارش با بیانی روشن، عاری از هرگونه ابهام، زلال و شفاف، و به نثری بسیار استوار و روان آشکار ساخته است. بنابراین، همین چند اثر گواهی می دهند که اگر فانی می خواست در میان جامعۀ کتابخوان در صف نخست سرشناسان جای بگیرد، برای او کار چندان دشواری نبود.

شاید بهتر باشد در دسته بندی های سنخی، او را اصلاً جدا کنیم و در سنخی قرار دهیم که اعضای آن در هر جامعه ای اندک شمار اند، یا ما فقط عدۀ بسیار کمی از آنها را می شناسیم، یعنی سنخ دوست داران دانستن و بیشتر دانستن برای نفس دانستن. تبار خاصی از دانشمندان از عصر تمدن های کهن چین و هند و بین النهرین و یونان گرفته تا کتابخانۀ اسکندریه و صومعه های سدۀ میانه و برسد به کتابخانه های معظم و سازمان های انتشاراتی عصر جدید و امروز، همۀ عمر خود را صرف خواندن و کاویدن کرده اند، ذهن خود را از دانسته ها و یافته ها انباشته اند و روزگار را به گونه ای گذرانده اند که گویی خواسته اند اشتیاق پایان ناپذیر و سرکش و ناآرامشان را به دانش های گوناگون و آگاه شدن و هشیار بودن، و شاید هم لذت بردن عمیق از اینها، رام و آرام کنند.

نزدیک به چهل سال پیش با کامران فانی آشنا شدم. او در دانشگاه تهران دانشجوی سال بالاتر من بود و در همان دورۀ دانشجویی به داشتن وسعت اطلاعات و خواندن کتاب های بسیار شهرت داشت. پس از فراغت از تحصیل که در موسسه ای پژوهشی همکار او، و در درس های آزاد فلسفه و کلام همدرس او، و در فعالیت های انتشاراتی همکار دور و نزدیک او شدم، بیش از پیش به دامنۀ اطلاعات گسترده اش، شناخت کم نظیرش از منابع، و احاطه اش به دانش های مختلف، ادبیات، هنر، موسیقی و بسیاری زمینه های دیگر پی بردم؛ همچنین این ویژگی های او را در موقعیت های مختلف به چشم دیدم: تیز بینی، نکته سنجی، قدرت تشخیص، بررسی، تحلیل، ارزش یابی و داوری های منصفانه، ذهن منطقی، منظم، دقیق، روش مند، عالمانه و در عین حال بهره مند از اعتدال، و ذوق هنری. بیان صریح، بی تعارف و بی تکلف، و گاه همراه با طنز، از دیگر ویژگی های ممتاز اوست.

در گرماگرم انقلاب، که نسل ما در آن زمان گردانندۀ اصلی صحنه بود، و از میان همین نسل ما خیلی ها را اسب برداشته بود، یا پرندۀ آرمان با بال های بلندش خیل عظیمی را به اوج آسمان ها می بُرد، در نشست ها و دیدارهای بسیاری که فانی هم حضور داشت، شاهد رویکردهای به دور از افراط و تفریط او بودم. به راستی اعتدال در آن روزها ـ نه در این روزها ـ هنر کمیابی بود که فقط سیاست ورزان بسیار با تجربه و چیره دست و هنرمند از آن بهره داشتند. شاید نسل امروز نداند که اعتدال در آن روزها امتیاز نبود و آن را اغلب به احتیاط و محافظه کاری حمل، و طرد می کردند. اگر کسی رشادت بروز می داد و بر سر مواضع اعتدالی می ایستاد، باید خود را آماده می کرد که آماج تهمت، افترا، نسبت های ناروا و خیلی چیزهای دیگر قرار بگیرد. فانی هیچ گاه ارزش های علمی و اخلاقی را فدای هیچ چیز دیگر نکرد. در موقعیت های مختلف، اعم از عادی و غیر عادی، هرگز دیده نشد که او اصول خود را در راه هدف یا مصلحت دیگری فدا کند، اگرچه در همه حال نرمش در گفتار و رفتار را مراعات کرده است.

از دانش گستردۀ فانی و آرای مشورتی سنجیده و خردمندانۀ او بسیار کسان و شماری از سازمان های علمی، فرهنگی، پژوهشی، انتشاراتی و کتابخانه ها بهره برده اند. کتاب های بی شماری به یاری او، با راه نمایی یا با وساطت او، انتشار یافته است. حقی که فانی بر نشر ملّی دارد حق کوچکی نیست. اگر نظام آموزشی و دانشگاهی کشور به توانایی او در تربیت کردن کتاب شناس، مرجع شناس و ارزشیاب کتاب پی نبرد، محروم جامعه؛ اگر اتحادیۀ ناشران و تجمع های ویراستاران، به رغم برگزاری دوره های آموزشی و نشست های بسیاری نتوانستند، ندانستند یا نخواستند از دانش و تجربۀ گستردۀ کاردانِ فروتنِ بی ادعایی در نشر بهره برگیرند، مغبون نشر و ویراستاری کشور؛ کندوی انباشتۀ کامران فانی همواره آمادۀ تقسیم با خواستاران مشتاق بود. اگر خواستاران شمارشان ناچیز بوده است، مغبون خواستاران.

دانشورانی که خود را از توقعات و انتظارها دور کرده اند، می توانند با دانش خود و در عالم خود شاد باشند؛ ناشاد جامعه ای که این گونه دانشوران را درست نمی شناسد، راه سود بردن از دانش ها و تجربه هایشان را نمی داند، یا می داند و به روی خود نمی آورد، یا نمی خواهد بداند، یا می داند، اما نمی تواند. در بارۀ این گزینه ها به راستی نمی توانم حکمی کنم که برای خودم متقاعد کننده باشد، اما این پرسش آزار دهنده هم ذهنم را رها نمی کند : آیا جامعۀ ما نعم البدل هایی برای کامران فانی پرورانده است؟ آیا می تواند در آینده بپروراند؟

هرچه هست، فانی در میان کسانی که با توانایی هایش به خوبی آشنا هستند، و نیز در میان همۀ آگاهانی که همراهی بینش های گسترده با دانش های گسترده را تشخیص می دهند، آن هم در روزگاری که افراط در تخصص گروی حاجب نگاه های همه سو بین و چند سو بین شده است، باقی خواهد ماند.