ارباب جمشید

ارباب‌جمشید \arbāb-jamšīd\ (1267-1351 ق/ 1851-1932 م)، بازرگان، زمین‌دار، نیکوکار زردشتی و نمایندۀ دورۀ اول مجلس شورای ملی. 

فعالیتهای اقتصادی گستردۀ ارباب‌جمشید که با تأسیس تجارت‌خانۀ جمشیدیان شکل رسمی یافت و نیز توجه او به آبادانی و شهرسازی در کنار نیک‌نامی و شهرت وی در کمک به تهی‌دستان و نیازمندان، از او شخصیتی برجسته، به‌ویژه در تاریخ تهران دورۀ مظفری و پس از آن برجای گذاشته است. ارباب‌جمشید در ارتقای جایگاه اجتماعی زردشتیان نقشی مهم داشت. در دورۀ اول مجلس شورای ملی، زردشتیان ایران به نمایندگی ارباب‌جمشید تنها اقلیت مذهبی بودند که نماینده‌ای مستقل در مجلس داشتند. 
جمشید پسر بهمن به سال 1267 ق/ 1851 م، در شهر یزد به دنیا آمد. مادرش لعل نام داشت. جمشید در 11سـالگی ــ همچون بسیاری از کودکان زردشتی ــ به شاگردی در تجارت‌خانه‌های زردشتیان پرداخت و برای کار در تجارت‌خانۀ ارباب‌رستم مهربان در بروجرد به این شهر سفر کرد. جمشید به‌زودی جوانی کارآمد شد و به خواست ارباب‌رستم به تهران آمد و به مدت 7 سال، ادارۀ شعبۀ تجارت‌خانۀ ارباب‌رستم در سرای مشیرخلوت، واقع در بازار تهران را بر عهده گرفت (امینی، 91؛ شهمردان، 433؛ نمیرانیان، 368). 
ارباب‌جمشید در 1310 ق/ 1892 م، پس از پایان قرارداد به یزد نزد ارباب‌رستم رفت و طی 11 روز همۀ حسابهای تجارت‌خانه را بی‌کم‌وکاست تسویه کرد. ارباب‌رستم به پاس کوششهای وی، باغی در شمال تهران به وسعت 800‘2 ذرع مربع و 3هزار تومان به او انعام داد (زارع، 2/ 126). ارباب‌جمشید پس از آن، خود تجارت‌خانه‌ای بنا نهاد و به کارهای بازرگانی و خدمات صرافی ادامه داد. مرکز فعالیتهای بازرگانی و صرافی ارباب‌جمشید با نام «تجارت‌خانۀ جمشیدیان» در سرای مشیرخلوت قرار داشت (نمیرانیان، همانجا). این سرا به‌دلیل آنکه محل فعالیت بازرگانان زردشتی در دورۀ قاجار بود، سرای گبرها نیز خوانده می‌شد (شیرازیان، 90؛ بلاغی، 9). گفتنی است انجمن زردشتیان تهران در دورۀ مشروطه در همین مکان تشکیل می‌شد (پوررستمی، 62). 
در کتـاب تـاریخچۀ سی‌سـالۀ بانک ملی ایران (نک‍ : ص 51-52)، آغاز فعالیتهای صرافی ارباب‌جمشید با احتساب حضور در تجارت‌خانۀ ارباب‌رستم، سال 1303 ق/ 1886 م عنوان شده است. اما آغاز فعالیت مستقل اربـاب‌جمشید را همان‌گونه که اردشیر زارع ــ از مدیران تجارت‌خانۀ جمشیدیان ــ نیز به آن تصریح دارد، 1310 ق، باید دانست. ارباب‌جمشید دو سال پس از این تاریخ در 1312 ق، رسماً دو شعبه صرافی و املاک در تجارت‌خانۀ جمشیدیان افتتاح کرد (زارع، 2/ 123، 126-127). تجارت ـ خانۀ جمشیدیان به انواع عملیات صرافی متداول آن روز مبادرت می‌ورزید و با اعطای اعتبارات کوتاه‌مدت و بلندمدت، تسهیلات مالی برای مشتریان خود فراهم می‌ساخت. به مدت دو دهه، تجارت‌خانۀ جمشیدیان از رونق بسیار برخوردار بود و شعبه‌هایی در یزد، شیراز، کرمان، قم، کاشان، اصفهان، همدان و رشت برپا ساخت و نمایندگی آن در خارج از کشور نیز در شهرهایی همچون بغداد، بمبئی، کلکته و پاریس فعالیت می‌کرد (تاریخچه ... ، 51-52). 
بیشتر کارکنان تجارت‌خانۀ جمشیدیان زردشتی بودند و از جملۀ کسانی که با وی همکاری داشتند، می‌توان از میرزا دین‌یار شهریار سروش به‌عنوان منشی‌باشی تجارت‌خانه، و اردشیر ریپورتر نمایندۀ پارسیان هند یاد کرد (زارع، 2/ 126). ارباب‌کیخسرو شاهرخ که بعدها به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب، و بزرگ طایفۀ زردشتیان شد، از دیگر کارکنان تجارت‌خانۀ جمشیدیان بود (روزشمار ... ، 1/ 219). پس از اردشیر زارع، شمس‌الدین جلالـی، ملقـب‌به فطـن‌الملک ــ کـه بعدهـا استاندار فارس، عضو شورای عالی بانک ملی و سناتور شد ــ رئیس ادارۀ ملکـی تجـارت‌خانـۀ جمشیدیـان شد (علوی، 82).
بنابه گزارش اردشیر زارع، سرمایۀ اولیۀ تجارت‌خانۀ جمشیدیان 900‘6 تومان بود. اما به‌سبب اعتبار ارباب‌جمشید و اینکه تجارت‌خانۀ او فعالیتهای صرافی نیز داشت، گردش پولی این مؤسسه بسیار بیشتر از سرمایۀ اولیۀ آن می‌شد. تجارت‌خانۀ جمشیدیان به‌دلیل آنکه معاملات تجاری کلان انجام می‌داد و مهم‌ترین مشتریانش از میان اعیان و ثروتمندان بودند، به‌سرعت پیشرفت کرد و در آستانۀ مشروطیت از مهم‌ترین مراکز تجاری و صرافی تهران به شمار می‌آمد. این تجارت‌خانه افزون‌بر فعالیتهای صرافی و بازرگانی به کارهای چندی همچون امانت‌فروشی، کارپردازی برای حکام ولایات و رسیدگی به امور مالی گمرکی نیز می‌پرداخت (زارع، همانجا). 
اعتبار ارباب‌جمشید و اعتماد مراجعه‌کنندگان به او، این امکان را فراهم می‌آورد تا تجارت‌خانه توانایی ضمانت تعهدات مالی حکام ولایات، و دریافت وامهای کلان از بانکهای خارجی را داشته باشد. برای نمونه محمدحسن خان مافی ملقب به سعدالملک، حکمران بنادر فارس، رسیدگی به امور مالی خود را برعهدۀ تجارت‌خانۀ جمشیدیان قرار داده بود. در 1310 ق، حکومت شیراز، بنادر بوشهر، بندرعباس و گمرکات جنوب ایران به سعدالملک واگذار شد، و او نیز می‌بایست مبلغ 70هزار تومان را به‌عنوان پیشکش می‌پرداخت. تهیۀ چنین مبلغی پس از آن میسر شد که تجارت‌خانۀ جمشیدیان از طریق یکی از دو بانک استقراضی روس یا بانک شاهنشاهی انگلیس این مبلغ را وام گرفت و در اختیار او قرار داد (همانجا، نیز 130). تهیۀ چنین مبلغی توسط یک بنگاه صرافی، عاملی مهم در شهرت تجارت‌خانۀ جمشیدیان به شمار می‌آمد. همچنین گردش مالی مؤسساتی همچون گمرکات تبریز، همدان، رشت و کرمان نیز از طریق تجارت‌خانۀ جمشیدیان انجام می‌شد. درآمد آنها در تهران نخست به تجارت‌خانۀ جمشیدیان می‌رسید و از طریق این مؤسسه در اختیار نهاد دولت قرار می‌گرفت. درآمدهای دولت‌ از مالیات ولایات نیز که به‌صورت اقساط از سوی حکام ولایات پرداخت می‌شد، به‌واسطۀ تجارت‌خانۀ جمشیدیان در تهران به دولت می‌رسید (همو، 2/ 128). 
تجارت‌خانۀ جمشیدیان برای ضمانت قراردادهای کلان، بیشتر وقتها املاک یا عمارتهایی را به‌عنوان تضمین می‌پذیرفت. با گذر زمان، تجارت‌خانۀ جمشیدیان اداره‌ای به‌نام دایرۀ املاک جمشیدیان ترتیب داد که اردشیر زارع مدیریت آن را بر عهده داشت و امور املاک تجارت‌خانۀ جمشیدیان در این دایره رسیدگی می‌شد. بیشتر املاک و زمینهایی که در اختیار تجارت‌خانۀ جمشیدیان قرار می‌گرفت، به‌صورت بیع شرط (فروش کالا با شرط حق فسخ فروشنده در مدتی معین) واگذار شده بودند (نک‍ : همـو، 2/ 126-127). گفتنـی اسـت در دورۀ فعـالیت تجارت‌خانۀ جمشیدیان، خرید املاک به‌ویژه در تهران از کارهای بازرگانی پرسود به شمار می‌رفت ( تاریخچه، 51). 
به‌زودی ارباب‌جمشید صاحب املاک پرشمار و اراضی وسیع در تهران و دیگر مناطق کشور شد. بنابر اسناد برجای‌مانده از او، ارباب در اصفهان، اراک، تبریز، قزوین، رشت و خراسان املاکی چند داشت، و در تهران و به‌ویژه در منطقۀ غرب و شمال حصار ناصری، صاحب زمینها و املاک گسترده بود. گسترۀ املاک او بخش مهمی از حومۀ تهران را در بر می‌گرفت که مهم‌ترین بخشهای آن شامل زمینهای جمشیدآباد و اطراف آن می‌شد؛ این زمینها از شمال تا اراضی فرحزاد، و از جنوب تا اراضی طرشت ادامه داشت. افزون‌برآن، وی زمینهای جلالیه در شمال، امیرآباد در شمال غرب و یاخچی‌آباد در جنوب غرب تهران آن روزگار را در تملک داشت. ارباب‌جمشید با خرید زمینهای بایر اطراف تهران و تأمین منابع آب برای آنها و نیز خیابان‌کشی در آنها، زمینهای آبادشده را به خریداران می‌فروخت (سالور، 3/ 1018). 
نخستین ملکی که ارباب‌جمشید در تهران خرید، باغ و عمارتی در روستای قلهک به بهای 955 تومان بود. این ملک به مانک جی صاحب، نمایندۀ پارسیان هند در تهران تعلق داشت و پس از او به مالکیت سفارت انگلیس درآمده، و به حراج گذارده شده بود. ارباب‌جمشید در خرید این ملک با 3 تن از زردشتیان شریک شد و چندی بعد به هر یک از آنها 75 تومان سود پرداخت کرد و شش‌دانگِ ملک را به مالکیت خود درآورد. از این ملک با عنوان باغچۀ ارباب‌جمشید در منابع یاد شده است (زارع، 2/ 127؛ نک‍ : نظام‌السلطنه، 1/ 291، 299). 
از دیگر املاک ارباب‌جمشید دو باغ و 4 عمارت و بخشی از زمینهای کشاورزی متعلق به میرزا حسین خان معتمدالملک پسر یحیى خان مشیرالدوله در رستم‌آباد شمیران بود، که ارباب‌جمشید به 000‘6 تومان آنها را خریداری کرده بود. این مجموعه پس از احداث چند ساختمان در آن، به نصرالله خان مشیرالدوله فروخته شـد (زارع، 1/ 131؛ اسـنـاد ... ، شم‍ 1/ 158‘2، 2/ 158‘2، 4/ 158‘2، 159‘2، 161‘2). در همین زمان ارباب‌جمشید سهمی از آب قنات رستم‌آباد را خریداری نمود که آب زراعی و آشامیدنی این منطقه را فراهم می‌کرد (همان، شم‍ 159‘2).
ارباب‌جمشید زمینهای پشت جلالیه، که از غرب تا طرشت، و از شمال تا امیرآباد را در بر می‌گرفت، از جلال‌الدوله پسر ظل‌السلطان خریداری کرد و در آن، باغ جمشیدآباد را بنا نهاد و قناتی در آنجا به‌نام قنات جمشیدآباد احداث کرد و از شمال به جنوب خیابانی کشید که به دروازۀ بـاغشـاه ــ کـه در آن هنگـام بـه دروازۀ اسب‌دوانی شهرت داشت ــ منتهی می‌شد. امروزه محدودۀ خیابان جمال‌زاده محل جمشیدآباد است. به‌گفتۀ بلاغی 32هزار تومان صرف خرید و آبادی این اراضی شد. گفتنی است این اراضی در مجاورت املاک فرمانفرما بود؛ فرمانفرما نیز مدعی شد که بخشی از این زمینها متعلق به او ست؛ ازاین‌رو، ارباب‌جمشید برای حل اختلاف 500هزار ذرع مربع از زمینهای جمشیدآباد را به فرمانفرما داد (ص 8- 9؛ نک‍ : نظام‌السلطنه، 3/ 768). 
در سال 1321 ق، ارباب‌جمشید بخشی از زمینهای جمشیدآباد به وسعت 262هزار ذرع مربع را به حسین پاشا خان ملقب به امیربهادر فروخت و قنات صفرآباد را از امیربهادر خریداری کرد ( اسناد، شم‍ 1/ 084‘2، 2/ 095‘2، 5/ 095‘2، 7/ 095‘2). آقا میرزا مهدی پسر شیخ فضل‌الله نوری از دیگر کسانی بود که 50هزار ذرع مربع از این اراضی را به قیمت 750‘ 3 تومان از ارباب‌جمشید خرید (همـان، شم‍ 3/ 099‘2). بخش دیگری از این اراضی را نیز ارباب به مساحت 60هزار ذرع مربع به دین‌یار پسر شهریار، یکی از کارکنان زردشتی تجارت‌خانه‌اش، به مبلغ 500‘8 تومان فروخت. 
از دیگر املاک ارباب‌جمشید در تهران، پارک اتابک بود. ارباب‌جمشید پارک اتابک و عمارت و اثاث آن را درحدود سال 1325 ق، به 300هزار تومان خریداری کرد (زارع، 2/ 272؛ سالور، 6/ 4400). این پارک برای چندی به‌دلیل آنکه ارباب‌جمشید توان بازپرداخت بدهی خود به بانک استقراضی روس را نداشت، از سوی بانک مصادره شده بود. پارک اتابک بعدها به مالکیت دولت ایران درآمد و پس‌ازآن، مکان سفارت روسیه شد (نمیرانیان، 369). 
ارباب‌جمشید اراضی یاخچی‌آباد تهران را نیز خریداری کرده بود. او به‌مانند جمشیدآباد در آن خیابان‌کشی، ناهمواریهای زمین را صاف، و قنات آنجا را لای‌روبی کرد و در آن به کشت محصول کشاورزی پرداخت (سالور، 3/ 2018). سندی در دست است که نشان می‌دهد در 1320 ق، دو تن از پسران حاج محمدرضا تاجر کاشانی، قطعه‌باغی به وسعت 17هزار ذرع مربع، در اراضی حسن‌آباد را به قیمت 200‘12 تومان از ارباب‌جمشید خریداری کرده‌اند ( اسناد، شم‍ 880‘20). 
ارباب در دیگر مناطق تهران همچون زمینهای بیرون دروازه‌دولاب نیز املاکی داشت (همان، شم‍ 3/ 091‘2). برای نمونه، میرزا احمد خازن‌الممالک در 1324 ق، قطعه‌زمینی واقع در بیرون دروازۀ قدیم دولاب، جنب ایستگاه ماشین‌دودی به مساحت 20هزار ذرع را به 000‘ 3 تومان به ارباب‌جمشید فروخته بود (همان، بش‍ ، مربوط به میرزا احمد خازن‌الممالک). همچنین ارباب از اراضی بیرون از دروازه‌شمیران (همـان، شم‍ 5/ 090‘2) و در اراضی داخـل حصـار نـاصری در شرق تهـران (همـان، شم‍ 12/ 091‘2)، نزدیک گارماشین (ایستگاه راه‌آهن عبدالعظیم) مجموعه زمینهایی را در مالکیت خود داشت (همان، 4/ 091‘2).
در مجموعۀ اسناد ارباب‌جمشید اسنادی مربوط به معاملات با اقلیتهای مذهبی نیز وجود دارد که همگی در محاکم شرعی تهران تنظیم شده‌اند؛ مسیو رفیع دندان‌ساز، خانه‌ای در خارج دروازۀ قدیم قزوین و درحدود محل سکونت ارمنیـان به اربـاب فروختـه بود (شم‍ 1/ 093‘2). همچنین ملا عزیز پسر سلیمان کلیمی 716‘6 ذرع مربع زمین در محدودۀ جمشیدآباد را به مبلغ 929 تومان در 1325 ق، به ارباب‌جمشید واگذار کرده بود (شم‍ 098‘2). 
ارباب‌جمشید معاملات پرشماری با زردشتیان مقیم تهران نیز داشت. برای نمونه، در 1323 ق، یکی از زردشتیان به‌نام نامدار، پسر کیخسرو، قطعه‌زمینی به مساحت 20هزار ذرع مربع از اراضی جمشیدآباد را به قیمت 500‘ 3 تومان از ارباب‌جمشید خریده بود (شم‍ 15/ 099‘2).
بخشی از اسناد ارباب‌جمشید به قناتهای تهران اختصـاص دارد؛ قنـات صفرآبـاد در غرب تهران (شم‍ 2- 4/ 084‘2، 7/ 095‘2، 8/ 095‘2)، قـنـات عیـن‌الحیـات (شم‍ 1/ 087‘2، 4/ 087‘2)، قنات فرحزاد (شم‍ 10/ 094‘2، 16/ 094‘2)، قنـات رستم‌آباد در شمیران (شم‍ 159‘2)، و قنـات میرزا عیسى وزیـر (شم‍ 097‘2) از جملـۀ قنـاتهایی بـودند کـه ارباب‌جمشید در آب آنها سهیم بود و در آبادانی اراضی اطراف تهران از آنها بهره می‌برد.