ابتهاج

ابتهاج در گزارشی بـرای روزنامۀ کوشش اطلاع داد که آب قنات شاهی آلوده است. به گفتۀ او، آب این قنات پیش از آنکه در محدودۀ ارگ تهران آفتابی شود، از طریق احداث دسترسیهایی در مسیر قنات، به نام «پاکَنه» مورد استفاده‌های غیرآشامیدنی همچون شست‌وشوی لباس و ظروف قرار می‌گرفت و عملاً در مظهر قنات، آب آلوده برای آشامیدن مردم تهران توسط سقایان بارگیری می‌شد؛ این مسئله احتمال سرایت بیماریهای مسری مانند حصبه در تهران را بیشتر می‌کرد. قرار بر آن شد که شهرداری با مشارکت ادارۀ بهداری و بیوتات سلطنتی، در صدد رفع ایـن مشکل برآید (همـان، ﺷﻤ 280، ص 1، ﺷﻤ 282، ص 1). چندی بعد هم خبری منتشر شد که شهرداری از دادسرای تهران درخواست کرده است که نسبت به مسدودکردن پاکنه‌ها در مسیر قنات شاهی اقدام شود (همان، ﺷﻤ 285، ص 4)؛ بـااین‌حال روزنـامۀ کوشش در 26 بهمن (شم‍ 34، ص 1) خبر از شیوع بیمـاری حصبه بر اثر آلودگی قنات آب شاهی داد.
در همین زمان، شهرداری بخشی از زمینهای مشرف به خیابان شاه رضا (خیابان انقلاب اسلامی کنونی) را فروخته بود، مشروط به اینکه خریداران، این زمینها را با ساخت بناهای جدید آباد کنند. بااین‌حال شماری از مالکان جدید اراضی فروخته‌شده را به حال خود رها کرده بودند. شهرداری با طرح شکایت از این مالکان، در صدد بـازپس‌گـرفتن زمینهـای بایـر بـرآمـد (همـان، ﺷﻤ 288، ص 4). ابتهاج در این دوره با سمیر پاشا الرفاعی، شهـردار عمان (پایتخت اردن هاشمی) دیداری رسمی داشت (همان، ﺷﻤ 286، ص 1).
نظارت بر نرخ مواد غذایی از مهم‌ترین برنامه‌های شهرداری تهران در این دوره بود. روزنامۀ کوشش در سرمقاله‌ای نوشت که پس از پایان جنگ جهانی دوم، شهرداری تهران تلاش داشت با افتتاح بازارچه‌های ارزان‌فروشی، مانع از افزایش نرخ مواد غذایی شود. ولی در عمل، کسبه‌ای که در این بازارچه‌ها بدون پرداخت کرایه و مالیات فعالیت می‌کردند، نرخ کالاهای خود را از نرخ بازار کمتر ندادند و در نتیجه، این بازارچه‌ها تعطیل شدند. به همین دلیل پیشنهاد دادند که ابتهاج به‌عنوان شهردار برای نظارت بر نرخ ارزاق باید با دیگر ادارات و مؤسسات دولتی همکاری کند تا امکان نظارت بر نرخ ارزاق وجود داشته باشد (1328 ش، ﺷﻤ 266، ص 1). پس از چندی، شهرداری نرخ بعضی مواد غذایی مانند روغن و برنج را به‌صورت رسمی اعلام کرد (همان، ﺷﻤ 273، ص 4).
در سال 1328 ش، تره‌بار و خواربار تهران در چند میدان که مهم‌ترین آنها میدان امین‌السلطان بود، توزیع می‌شد. شهرداری برای نظارت بر نرخ تره‌بار و خواربار، میدانِ «باغ جنت» را زیر نظر شهرداری افتتاح کرد. در این میدان به‌منظور نظارت بر نرخ ارزاق، هیچ‌گونه عوارضی با عناوین «درِباغی»، «قپان‌داری»، «انبارداری»، «بارفروشی»، «باراندازی»، «کرایۀ انبار»، «کرایۀ میدان» و مانند آن گرفته نمی‌شد (همان، ﺷﻤ 16، ص 4).
گویا اقدام شهرداری برای نظارت بر قیمتها باعث نارضایتی کسبه و بخش خصوصی شد. ابتهاج برای نشان‌دادن کاهش نرخ ارزاق، فهرستی تطبیقی از قیمتها در دو میدان امین‌السلطان و باغ جنت را منتشر کرد. در این فهرست، قیمت ارزاق در باغ جنت تفاوتی آشکار با میدان امین‌السلطان داشت (همان، ﺷﻤ 17، ص 4، نیز برای تـوضیحی دیگر دربـارۀ فعـالیت میـدان بـاغ جنت، نک‍ : ﺷﻤ 23، ص 4). پس از چندی، شماری از اصنـاف تهران همچون رزاز، بُنَکدار، خواربارفروش، کفش‌دوز و خیاط در اعتراض به سیاست نظارت بر قیمتها اعتصاب کرده، دکانهای خود را بستند. این اصناف مدعی بودند که نرخهای مصوب شهرداری بدون مطالعۀ کافی تعیین شده است و با این نرخها کسبه نمی‌توانند فعالیت کنند (همان، ﺷﻤ 32، ص 4). در پی تعطیلی اصناف، دولت با ابلاغی به شهرداری، مصوبۀ نظارت بر نرخ کالا را موقوف‌الاجرا اعلام کرد و در عمل، ماجرا تمام شد (همان، ﺷﻤ 33، ص 4).
ابتهاج در پی شکست طرح نظارت بر قیمت ارزاق، در 26 بهمن 1328 استعفا داد و به پست نمایندگی مردم لاهیجان در مجلس شورای ملی بازگشت. پس از او، محمد مهران به سمت شهردار تهران تعیین شد (همـان، ﺷﻤ 34، ص 4، ﺷﻤ 35، ص 4). انتقاداتی از فعالیت شهرداری در این دوره نیز در نشریات منتشر شده است. برای نمونه، روزنامۀ کوشش (همان چ، ﺷﻤ 4، ص 1، 4)، در گزارشی در دی‌ماه 1328 نوشته است که آسفالت‌کاری خیابانهای تهران بدون تسطیح و کف‌سازی پیاده‌روها صورت گرفته است و با رسیدن فصل بارش، پیاده‌روها عملاً برای رهگذران قابل استفاده نیست. همچنین از کمبود آشکار سرویسهای بهداشتی عمومی در سطح شهر گله کرده است.
سومین دورۀ شهرداری ابتهاج از 3 اردیبهشت 1333 تا فروردین 1334 بود و سپهبد زاهدی، نخست‌وزیر وقت، طی حکمی، غلامحسین ابتهاج را به‌عنوان شهردار تهران معرفی کرد (همان، 1333 ش، س 32، ﺷﻤ 29، ص 4؛ قس: مرسلوند، 75، که مدعی است ابتهاج از 1328 ش از مشاغل دولتی کنار گذاشته شد). این بار هم مشکل اصلی در تهران گرانی مواد غذایی، به‌ویژه گوشت، بود. ابتهاج به‌محض انتصاب، در مصاحبه‌ای اعلام کرد که با کشتارکنندگان گوشت تهران گفت‌وگو خواهد کرد و نرخ گوشت را کاهش خواهد داد ( کوشش، همانجا).
در این زمان، بر اساس سیاست اصل 4 که ترومن رئیس‌جمهور آمریکا آن را پیشنهاد کرده بود، کمک مالی‌ای به مبلغ 51میلیون دلار از سوی آمریکا به ایران پرداخت شد. بخشی از این کمک مالی به مبلغ 20میلیون ریال به شهرداری تهران اختصاص یافت تا از طریق آن، خیابانها و گذرگاههای تهران را بازسازی کند. از دی‌ماه 1332 دو شرکت عمرانی با عقد قرارداد با شهرداری، موظف شدند هریک در قبال دریافت یک‌میلیون ریال، خیابانهای شهر را آسفالت یا تعمیر کنند. با تأمین بودجۀ این طرح قرار شد که 200‘1 کارگر برای این دو شرکت استخدام، و مشغـول بـه کـار شونـد. آسفـالت خیابانهای پهلوی (ولیعصر کنونی)، سپه (امام خمینی کنونی) و شهناز (17 شهریور کنونی) از محورهای اصلی این طرح بودند (همان، ﺷﻤ 30، ص 2).
ابتهاج در این دوره از شهرداری همچنان به دریافت عوارض از سینماداران توجه کرد. او با تشکیل یک کمیسیون، مقرراتی برای سینماداران تهران وضع کرد. ازجمله، نرخ بلیت سینما را بین 5 تا 25 ریال تعیین کرد. سینماداران نیز موظف بودند بخشی از درآمد خود از محل فروش بلیت را به‌عنوان عوارض به شهرداری پرداخت کنند. سینماهای تهران بنابر آیین‌نامه‌ای که شهرداری تنظیم کرده بود، درجه‌بندی می‌شدند و نرخ بلیت آنها تعیین می‌شد (همان، ﺷﻤ 41، ص 1).
با توجه به سوابق ابتهاج در امر گردشگری، وی در دوره‌های سه‌گانۀ شهرداربودن خود اقداماتی را برای تقویت امر گردشگری انجام داد. برای نمونه، در دورۀ اول به سال 1323 ش، دستور داد کتابچۀ راهنمای شهر تهران چاپ شود (داد، 1323 ش، ﺷﻤ 272، ص 4). همچنین در سومین دور شهرداری تهران، طرحی را برای ساخت هتلی مجلل در تهران مطرح کرد که در آن از مسافران خارجی پذیرایی شود. هزینۀ ساخت این هتل 20میلیون تومان برآورد شد و قرار بود بخشی از هزینۀ ساخت آن از طریق فروش باغِ «کافه شهرداری» به مبلغ 7میلیون تومان تأمین شود. بقیۀ بودجه نیز از طریق تشکیل شرکتی سهامی تأمین می‌شد. 7میلیون تومان از سهام این شرکت را شهرداری، و بقیه را دیگران خریداری می‌کردند. در همین دوره، ساختمان اُپرای شهرداری و تماشاخانۀ آن در خیابان فردوسی به مبلغ 3میلیون تومان به بانک رهنی فروخته شد. قرار بر آن بود که در بخشی از زمینهای کافه شهرداری یک سالن اپرای مدرن ساخته شود ( کوشش، همان چ، ﺷﻤ 45، ص 1، 4؛ نیز نک‍ : موسوی، 74).
حسن مرسلوند (ص 73-75) در شرح زندگانی ابتهاج، از شماری تخلفات اداری و تشکیل پروندۀ اختلاس برای او سخن گفته است. برخی از اتهامات، مربوط به دورۀ فعالیت ابتهاج در شهرداری تهران است. او متهم بود که 40میلیون ریال از اموال دولتی اختلاس کرده است و در برخی کارهای مربوط به شهرداری همچون خرید قیر، تصرف غیرقانونی اموال شهرداری و زمینهای متعلق به شهرداری، و نیز در فروش زمین مهمان‌خانۀ شهرداری مرتکب تخلف شده است.
ابتهاج در 1341 ش بـه اسپانیا رفت و در شهر سویل هتلی افتتاح کرد و به همراه همسرش آن را اداره می‌کرد. او در 1344 ش، در همان‌جا سکته کرد و درگذشت (موسوی، 75).

مآخذ

آبادیان، حسین، «قدرتهای بزرگ و اشغال ایران در جنگ دوم جهـانی»، تـاریخ روابط خـارجی، تهران، 1385 ش، شم‍ 25؛ ابتهاج، ابوالحسن، خاطرات، تهران، 1371 ش؛ اسنادی از صنعت جهانگردی در ایران (1301-1357‌ ه‍ ش)، به کوشش ایرج محمدی و دیگـران، تهـران، 1380 ش؛ اطلاعـات، تهـران، 1304 ش بب‍ ؛ اطلاعـات هفتگی، تهـران، 1323 ش، س 4، شم‍ 168؛ داد، تهران، 1321 ش بب‍ ؛ دبیریه، رشت، 1326 ق، شم‍ 1؛ رجایی، عبدالمهدی، «تاریخچۀ مدیریت گردشگری در ایران و چالشهای آن»، رهیافت تاریخی، اصفهان، 1394 ش، ﺷﻤ 13؛ روحانی، حمیدرضا و فرشاد اورنگ، «همکاری بهاییان با مؤسسات وابسته به انگلیس در ایران»، تـاریخ معاصر ایران، تهران، 1388 ش، ﺷﻤ 49؛ روزنـامۀ رسمی کشور شاهنشاهی ایران، تهران، 1323 ش بب‍ ؛ سرمد، غلامعلی، اعزام محصل به خارج از کشور (در دورۀ قاجاریه)، تهران، 1372 ش؛ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، 1380 ش؛ قاسمی، ابوالفضل، «صد خانوادۀ حکومتگر ایران، خاندان ابتهاج»، وحید، تهران، 1355 ش، س 14، شم‍ 200؛ کریمیان، علی و محسن روستایی، «سیاحت و جهانگردی در سیمای اسناد»، گنجینـۀ اسنـاد، تهـران، 1374 ش، ﺷﻤ 13-14؛ کـوشش، تهـران، 1301 ش بب‍ ؛ مرسلوند، حسن، زندگی‌نامۀ رجـال و مشاهیر ایران (1299-1320 ش)، تهران، 1369 ش؛ موسوی عبادی، علی‌اصغر، شهرداران تهران، از عصر ناصری تا دولت خاتمی، قم، 1378 ش.

مسعود تاره