ابتهاج

ابتهاج \ebtehāj\، غلامحسین (1277-1344 ش/ 1898-1965 م)، شهردار تهران در سالهای 1323، 1328 و 1333 ش.
غلامحسین ابتهاج پسر ابراهیم خان ابتهاج‌الملک تفرشی و برادر ابوالحسن ابتهاج بود. پدرش از مردم روستای گرکان، از توابع آشتیان، بود و در گیلان به خدمت اشتغال داشت. ابتهاج‌الملک در گیلان نخست مستوفی املاک فتح‌الله خان اکبر، معروف به سپهدار اعظم شد. پس از اینکه سپهدار اعظم در سال 1307 ق، اجاره‌دار گمرکات شمال ایران شد، ابتهاج‌الملک به ریاست گمرک بندرانزلی منصوب گشت و سپس‌تر به استخدام وزارت خارجه درآمد و چندی، کارگزار وزارت خارجه در گیلان بود (ابتهاج، 1/ 5؛ قاسمی، 719). میرزا ابراهیم ابتهاج‌الملک به بهاییت گرایش داشت. به نظر می‌رسد تحصیل پسران او در مؤسسات آموزشی وابسته به بهاییان همچون مدرسۀ تربیت بهاییان تهران بنابر همین گرایش پدر بوده است (نک‍ : روحانی، 509-510).
غلامحسین در رشت بزرگ شد و تحصیلات ابتدایی خود را هم‌زمان با مشروطیت در مدرسه‌های ملی اتحاد اسلام و رشدیۀ رشت به پایان رساند (ابتهاج، 1/ 2؛ دبیریه، 1). سپس برای ادامۀ تحصیل به تهران آمد و در مدرسۀ تربیت به همراه برادرش، ابوالحسن ابتهاج مشغول به تحصیل شد. در 1291 ش، برای ادامۀ تحصیل به پاریس رفت و پس از حدود دو سال، پاریس را به مقصد «کالج پروتستان سوریه» در بیروت ترک کرد. پس از چندی، به ایران بازگشت و به‌سبب پیشامد جنگ جهانی اول امکان بازگشت به بیروت برای او فراهم نشد و در مدرسۀ آمریکایی رشت ادامۀ تحصیل داد و در همان شهر ازدواج کرد (ابتهاج، 1/ 2-6). وی به زبانهای انگلیسی، فرانسه و روسی آشنایی داشت (موسوی، 73). 
ابتهاج که در جریان جنبش جنگل از مترجمان نیروهای انگلیسی در گیلان بود، به اتهام جاسوسی، توسط انقلابیون جنگل دستگیر، ولی با وساطت احسان‌الله خان و رضا افشار آزاد شد؛ گفته‌اند پس از آزادی به کنسولگری انگلیس در گیلان پناهنده شد (همانجا). ابوالحسن ابتهاج در سخن از ماجرای دستگیری خود و برادرش توسط نیروهای جنگل، روایتی دیگر دارد. او اشاره کرده است که آنها متهم به مخالفت و انتقاد از حکومت انقلابی شده بودند (1/ 12). پس از آنکه در جریان حوادث جنگل ابتهاج‌الملک به قتل رسید، غلامحسین و برادرش که در آن زمان در نزدیکی فومن اقامت داشتند، ناچار در لباس مبدلْ خود را به رشت رساندند. غلامحسین ابتهاج دست‌کم یک‌بار دیگـر تـوسط نیـروهای جنگل تحت تعقیب قـرار گرفت. هنگامی‌که نیروهای روسی به شهر رشت وارد شدند، غلامحسین که در رشت بود، به‌ناچار به همراه برادر، مخفیانه شهر را ترک کرد و از راه قزوین خود را به تهران رساند (همو، 1/ 13-14).
ابتهاج در تهران برای چندی در گراند هتل اقامت گزید. در همین ایام، از سوی سپهدار تنکابنی شغلی برای او در دفتر رئیس‌الوزرا تعیین شد (همو، 1/ 18). بعدها در وزارت مالیه و وزارت فواید عامه عهده‌دار مشاغلی شد و پس از آن، به استخدام وزارت امور خارجه درآمد. او در 1313 ش به‌عنوان دبیر اول سفارت ایران در قاهره خدمت می‌کرد و یک سال بعد به وزارت کشور منتقل، و مدیر ادارۀ سیاسی و جلب سیاحان شد (عاقلی، 1/ 48).
غلامحسین ابتهاج را از پیش‌گامان صنعت گردشگری می‌دانند. ابتهاج در 1310 ش، طرح مدیریت گردشگری را مطرح، و پیشنهاد کرد اداره‌ای برای امور مربوط به سیاحان خارجی در وزارت خارجه تأسیس شود. وی در این نامه، ضمن اشاره به برخی مشکلات سیاحان اروپایی و آمریکایی در ایران، یادآور شد که توجه به صنعت گردشگری و تهیۀ زیرساختهای آن می‌تواند برای کشور درآمدزا باشد ( اسنادی ... ، 1/ 58-61؛ کریمیان، 105). پیشنهاد ابتهاج پیگیری شد و سرانجام به این منظور، دایره‌ای به نام «دایرۀ تبلیغات و جلب سیاحان» در وزارت داخله تأسیس شد که ابتهاج نیز در آن مسئولیت داشت. چندی بعد، در شهریور 1314، «کانون جهانگردی ایران» به‌صورت مؤسسه‌ای غیردولتی تأسیس، و ابتهاج به‌عنوان یکی از اعضای هیئت‌مدیره و منشی کانون تعیین شد. کانون جهانگردی وظیفه داشت امکانات رفاهی برای جهانگردان 
 را در سرتاسر ایران تأمین کند. تهیۀ اقامتگاههای مناسب، خدمات ویژه برای وسایل نقلیۀ جهانگردان، ارائۀ بیمه در امور جهانگردی، ارائۀ خدمات برای هدایت مسافران و رفع احتیاجات ضروری آنها به‌صورت استقرار پستهای امدادی در جاده‌ها، تهیۀ بروشورها و نقشه‌های راهنما، و نصب علائم بین‌المللی راهنمایی در جاده‌ها از وظایف این کانون بود ( اسنـادی، 1/ 112-121؛ رجایی، 5-6؛ کریمیان، 105-106، 108).
کانون جهانگردی ایران که عنوان تلگرافی «ایران‌تور» داشت، در سال 1317 ش نام خود را به «شرکت سهامی مسافرت» تغییر داد. در این زمان، غلامحسین ابتهاج سمت مدیر کل شرکت را داشت ( اسنادی، 1/ 203-205). ابتهاج در همان سال در ادارۀ تبلیغات و جلب سیاحان در وزارت خارجه مشغول به خدمت بود. او سفری به اروپا داشت و مأمور بود با شماری از شرکتهای گردشگری در موضوع ساخت هتل در تهران گفت‌وگو کند. وی گزینه‌های مختلف را در این سفر بررسی کرد و سرانجام پیشنهاد داد که ایران در این کار با مؤسسه‌ای سویسی وارد گفت‌وگو شود (همان، 1/ 193-196). ابتهاج قصد داشت با شرکت شماری از وزارتخانه‌ها، چند خط مسافربری از تهران به مقصد خسروی، بندر پهلوی (بندر انزلی کنونی) و بوشهر برپا کند (همان، 1/ 240-241). گویا این شرکت توانست بعدها خطوط مسافرت هوایی نیز تأسیس کند (عاقلی، همانجا). گفتنی است در حدود سالهای 1320 ش، شماری از کارکنان ایران‌تور آلمانی بودند (آبادیان، 151).
ابتهاج نمـایندگی مجلس شورای ملی را نیز در سابقۀ کار خود داشت. او در دورۀ شانزدهم مجلس به سال 1328 ش نمایندۀ لاهیجان بود (روزنامه ... ، 1328 ش، ﺷﻤ 465‘1، ص 10)، و در دور نوزدهـم مجلس شـورای ملی و دومین مجلس مؤسسان نیز نمایندۀ بندر پهلوی بود (برای سـوابق کـاری ابتهـاج، نک‍ : سرمد، 232-233؛ موسوی، 73). ابتهاج در 1316 ش، معاونت شهرداری تهران را بر عهده داشت و پس از برکناری صوراسرافیل، شهردار تهران، کفالت شهرداری را بر عهده گرفت. پس از آنکه چنـدی به‌عنـوان معـاون وزارت راه و عضو هیئت‌مدیرۀ شیلات بود، به‌عنوان شهردار تهران انتخاب شد (عاقلی، 1/ 48). 
ابتهاج در مجموع، 3 دوره شهردار تهران بود: نخستین دوره از 23 مرداد 1323 آغاز گشت که در آن، ابتهاج پس از استعفای گلشاییان، به‌عنوان شهردار تهران انتخاب شد ( اطلاعات، ﺷﻤ 539‘5، ص 4؛ اطلاعـات هفتگی، 2؛ کوشش، 1323 ش، ﺷﻤ 174، ص 2؛ داد، 1323 ش، ﺷﻤ 241، ص 4). روزنامۀ کوشش در سرمقاله‌ای یـادآور شده بود کـه بـه‌سبب مشکلات ناشـی از حـوادث جنـگ جهانـی دوم، و کمبود بودجۀ شهرداری تا آن زمان، اصلاح مسائل مهمی همچون آب‌رسانی تهران، گرانی مواد خوراکی و نابسامانی گذرها و خیابانهای تهران عملاً امکان‌پذیر نیست. همین عوامل هم باعث استعفای گلشاییان، و انتخاب ابتهاج به‌عنوان شهردار تهران شد. گفتنی است بودجۀ شهرداری در آن دوره از صدی ده مالیات بر درآمد تهران تأمین می‌شد (همان چ، ﺷﻤ 175، ص 1).
ابتهاج پس از انتخاب به‌عنوان شهردار، تلاش کرد تا حقوق عقب‌افتادۀ کارکنان شهرداری را پرداخت کند؛ در آن زمان، شماری از رفتگران شهرداری به دلیل تأخیر در دریافت حقوق اعتصاب کرده بودند. همچنین او با خرید تجهیزاتی برای نظافت شهر، سعی در سامان‌دادن وضع شهرداری کرد. ادامۀ پروژه‌های آسفالت‌کاری خیابان سیروس و اسماعیل بزار در دورۀ او از سر گرفته شد (هـمـان، ﺷﻤ 185، ص 2؛ داد، همـان چ، ﺷﻤ 232، ص 4، ﺷﻤ 235، ص 4، شم‍ 236، ص 4).
ابتهاج از طریق دعوت شماری از بازرگانان و صاحبان سرمایه تلاش کرد که برای پروژه‌هایی شهری مانند تأمین آب آشامیدنی و لوله‌کشی آب تهران و نیز احداث باغ ملی (پارک شهر) از طریق تشکیل کمیسیونی متشکل از بازرگانان و شماری از اعضای انجمن شهر، اعتبار مالی لازم را تهیه بیند ( کوشش، همان چ، ﺷﻤ 200، ص 2، ﺷﻤ 280، ص 2؛ داد، همان چ، ﺷﻤ 317، ص 4).
شهرداری تهران در این دوره اخبار فعالیتهای خود را به‌صورت روزانه یا هفتگی منتشر می‌کرد و گاه ابتهاج شخصاً به پرسشهایی که از سوی مطبوعات طرح می‌شد، پـاسخ مـی‌داد (نک‍ : کـوشش، 1323 ش، ﺷﻤ 225، ص 2، ﺷﻤ 265، ص 2؛ داد، 1323 ش، ﺷﻤ 237، ص 4، ﺷﻤ 249، ص 1). شهردار وقت تهران در جلسات انجمن شهر تهران نیز حضور می‌یافت (برای نمونه، نک‍ : همان، ص 4، ﺷﻤ 254، ص 4، ﺷﻤ 265، ص 4). او همچنین، با نظارت بر موضوع تأمین برق شهری تهران کوشش کرد که مشکل قطعی برق شهر کاهش یابد (کوشش، همان چ، ﺷﻤ 274، ص 2).
از دیگر طرحهای شهرداری برای تأمین بودجه و سامان‌دادن به شهر تهران در دورۀ مسئولیت ابتهاج، وضع عوارض برای زمینهای بایر غیرمحصور در داخل شهر بود. مالکان این زمینها یا باید اراضی خود را با دیوار محصور می‌کردند یا به‌ازای هر مـ2، یک ریـال عوارض می‌پرداختند. همچنین شهرداری با تصویب انجمن شهر و شهردار تهران، اجازه یافت تا بخشی از زمینهای متروک داخل شهر را از طریق مزایده به فروش بگذارد (همان، ﺷﻤ 335، ص 2). پیگیری لای‌روبی نهرهـای آب تهـران، به‌ویژه نهر کرج، از دیگر اقدامات شهرداری در دورۀ ابتهاج بود (همان، ﺷﻤ 258، ص 2). 
شهرداری تهران در آن دوره با مشکل تأمین بودجه روبه‌رو بود و برای رفع این مشکل تلاشهایی از سوی ابتهاج صورت گرفت؛ وضع عوارض بر درآمد سینماهای تهران یکی از این اقدامات بود. پیش‌تر سینماهای تهران که موظف بودند تحت نظر شهرداری فعالیت کنند، 10٪ از درآمد فروش بلیت را به شهرداری می‌پرداختند. در 1323 ش، سینماها تصمیم گرفتند که قیمت بلیت را به نفع خودشان افزایش دهند. شهرداری با افزایش خودسرانۀ قیمت بلیت سینماها مخالفت کرد و برای توقف این کار، به دستور ابتهاج برق سینماها قطع شد. بررسیها روشن کرد که سینماداران به بهانۀ کمک به مؤسسات خیریه عملاً قصد سوءاستفاده از افزایش نرخ بلیتها را داشتند. شهرداری برای نظارت بر درآمد سینماها آیین‌نامه‌ای صادر کرد که بنابر آن، سینماها باید 80٪ به قیمت بلیت درجۀ یک، و 50٪ به قیمت بلیت درجۀ دوم می‌افزودند و درآمد حاصل از آن را به شهرداری می‌پرداختند (داد، همـان چ، ﺷﻤ 271، ص 4، ﺷﻤ 272، ص 1-2). شهـرداری این درآمد را برای تأمین بودجۀ بهداری شهرداری و نظافت شهری اختصاص می‌داد (همـان، ﺷﻤ 276، ص 4). بااین‌حال سینماداران تهران که انتظار افزایش درآمد خود را داشتند، تمایلی برای اجرای چنین طرحی نشان ندادند و در اعتراض، حتى سالنهای سینما را برای چندی تعطیل کردند. سرانجام وزارت کشور با مصوبۀ شهرداری تهران دخالت نمود و نرخی جدید براساس درجه‌بندی سه‌گانۀ سینماها تعیین کرد (همان، ﺷﻤ 308، ص 4، ﺷﻤ 330، ص 4، ﺷﻤ 343، ص 1). ابتهاج در آذر 1323، به منظور مقابله با اعمال فشار سینماداران، پیشنهاد کرد که خود شهرداری شماری سالن سینما تأسیس کند ( کوشش، همان چ، ﺷﻤ 270، ص 1، ﺷﻤ 274، ص 2؛ داد، همـان چ، ﺷﻤ 313، ص 4).
ابتهاج برای نظارت بر نرخ ارزاق در تهران نیز کوشش کرد با تشکیل بازارچه‌ای تحت نظارت شهرداری، مایحتاج مردم را با قیمتهای مصوب ارائه دهد. با آنکه شهرداری برای این کار، فراخوان داد و آمادۀ استخدام شماری عامل فروش مواد غذایی بود، گویا این طرح در این دوره از مسئولیت ابتهـاج عملی نشد (همـان، ﺷﻤ 284، ص 3؛ نیز نک‍ : دنبـالۀ مقاله). ابتهاج در اواخر سال 1323 ش، از سمت شهرداری کنار گذاشته شد.
دورۀ دوم شهرداری ابتهاج از 25 آبان 1328 آغاز شد. تهران در آن دوره، حدود یک میلیون تن جمعیت داشت ( کوشش، 1328 ش، ﺷﻤ 4، ص 1). ابتهاج در این زمان به‌عنوان نمایندۀ مردم لاهیجان در مجلس شورای ملی وکیل بود. او با پیشنهاد وزارت کشور و موافقت محمدرضا شاه شهردار تهران شد (همان، ﺷﻤ 251، ص 4). هم‌زمان با انتخاب ابتهاج، نصرت‌الله همایون نیز به‌عنوان معاون شهردار تهران انتخاب شد (همانجا).
تجربۀ دور نخست شهرداری ابتهاج برای او کارنامه‌ای نسبتاً خوب برجای گذاشته بود؛ به‌طوری‌که برخی نشریات از شهردارشدن او استقبال کردند. ابتهاج در نظر داشت که فعالیتهای شهرداری تهران را در 3 محور امور شهری، بهداشت و عمـران شهری متمرکز کند (همـان، ﺷﻤ 252، ص 1). او پس از آغاز فعالیت نیز به امور بهداشتی و درمـانی تهران توجه داشت (همان، ﺷﻤ 259، ص 1، 4). در این دوره، انتخاب ابتهاج به عنوان شهردار با آغاز انتخاب شهرداریها هم‌زمان بود. گویا برای نخستین‌بار مردم تهران می‌توانستند اعضای انجمن شهر تهران را انتخاب کنند (همانجا). در این دوره نیز ابتهاج به ادامۀ پروژۀ لوله‌کشی آب تهران توجه داشت (همان، ﺷﻤ 257، ص 4). 
موضوع انتقال کوره‌های آجرپزی جنوب تهران به بیرون از محدودۀ شهری، از دیگر برنامه‌های شهرداری در این دوره بود (همان، ﺷﻤ 275، ص 4). شهرداری مقرر کرد که محل جدید کوره‌ها 6 کمـ پایین‌تر از خیابان شوش باشد و کوره‌ها در مسیر باد شهریار قرار نگیرند تا برای اهالی تهران و ری مشکلاتی ایجاد نشود (همان، ﺷﻤ 281، ص 4).
در دهۀ 1330 ش، و پیش از پایان طرح لوله‌کشی آب تهران، بخشی از آب آشامیدنی تهران از سرچشمۀ قنات شاهی تأمین می‌شد و شماری از ارابه‌ها که مجهز به بشکه‌های آب بودند، آب آشامیدنی را به نقاط مختلف تهران حمل می‌کردند (همان، ﺷﻤ 33، ص 1).