آسیا

تقسیمات و مسائل اجتماعی ـ اقتصادی

قارۀ آسیا را، معمولاً بنابر ملاحظاتی ویژه، به بخشهایی چند تقسیم می‌کنند. به همین سبب، این تقسیمات در منابع گوناگون متفاوت‌اند (نف، «آسیا»، 220؛ برونینگ، 51-58). در این میان، اصطلاح «آسیای میانه» یا «آسیای مرکزی»، که اصطلاحی جدید است، بیشتر جنبه‌ای سیاسی دارد و حتى بر سر موقعیت جغرافیایی آن اختلاف است (بلنیتسکی، 37 بب‍ (. برخی به‌جای آن، اصطلاح خراسان بزرگ و ماوراءالنهر را پیشنهاد می‌کنند (همو، 10-23؛ نیز نک‍ : ه‍ د، آسیای مرکزی). همچنین بر سر اصطلاحهای آسیای نزدیک و خاورمیانه، و حدود جغرافیایی آنها نیز اختلاف است (منشینگ، 11-20). 
با توجه به ملاحظات عمومی، می‌توان آسیا را به این بخشها تقسیم کرد: آسیای مرکزی و غربی، آسیای شرقی، آسیای جـنوبی، آسیای جنوب شرقی و آسیای نزدیک (خاورمیانه) (نک‍ : جدول شمارۀ 1). 
جدول شمارۀ 1: مناطق و کشورهای آسیا
آسیا از نظر اجتماعی ـ اقتصادی نیز مانند دیگر جنبه‌ها، دارای تنوع فراوانی است. بسیاری از بخشهای این قاره، به‌سبب ویژگیهای افراطی آب‌وهوایی یا اَشکال ناهمواری، از نظر اقتصادی به‌آسانی قابل بهره‌برداری نیست (برونینگ، 50). از سوی دیگر، درجۀ رشد اجتماعی میان اقوام و ملل گوناگون این قاره تفاوتهای آشکاری را نشان می‌دهد. بسیاری از اقوام ساکن جزایر کوچک و دورافتاده و مناطق داخلی در آسیای شرقی و جنوب شرقی، برخی قبایل در هندوستان و سیلان، و بسیاری از اقوام جزایر اندونزی در مراحل اولیۀ زندگی اجتماعی به‌ سر می‌برند (بروک، 182-183)، حال آنکه جوامع دیگری، که در رأس آنها ژاپن قرار دارد، به پیچیده‌ترین دانشهای فنی دست یافته‌اند. بدین‌سان، آسیا از لحـاظ اقتصادی ـ اجتمـاعی ساختـارهای بسیـار متفـاوتـی را در بر می‌گیرد: کشورهای بسیار صنعتی، مانند ژاپن، کشورهای غنی از نظر مواد خام، مانند کویت، و کشورهای عقب‌مانده از نظر اقتصادی، همچون بنگلادش. در بسیاری از کشورهای آسیایی، رشد و توسعۀ اقتصادی با رشد جمعیت همگام نیست. گذشته از این، بسیاری از کشورهای این قاره با مشکلات ناشی از حوادث طبیعی، مانند سیل و خشک‌سالی، و نیز رویدادهای سیاسی درگیرند. با وجود این، کشاورزی هنوز منبع تأمین معاش غالب مردم در بیشتر کشورهای آسیایی است. در آسیای جنوبی، شرقی و جنوب شرقی، بیش از نیمی از جمعیت فعال در بخش کشاورزی فعالیت دارد که این میزان در نپال به بیشترین، و در کرۀ جنوبی به کمترین حد خود می‌رسد. 
سهم کشاورزی در تولید ناخالص ملی کشورهای آسیا متفاوت است. در افغانستان، بخش اعظم جمعیت فعال از راه کشاورزی زندگی می‌کنند؛ حال آنکه این نسبت در ترکیه و عربستان سهم ناچیزی را به خود اختصاص می‌دهد. از سوی دیگر، با همۀ دگرگونیهایی که در کشورهای آسیایی پدید آمده است، هنوز بهره‌گیری از شیوه‌های قدیمی کشت و آسیب‌پذیری محصولات زراعی در ‌برابر ناملایمات طبیعی، ویژگی بارز فعالیت کشاورزی در این قاره است. البته بازده تولید در هکتار در برخی کشورهای آسیایی از طریق کاربرد کود شیمیایی، گسترش آبیاری، ماشین‌آلات و همچنین در نتیجۀ اصلاحات ارضی بهبود یافته است. 
با آنکه برخی از کشورهای آسیایی در تولید برخی محصولات کشاورزی در مقیاس جهانی به‌عنوان تولیدکنندۀ اصلی به ‌شمار می‌آیند، قادر به تأمین کامل نیازهای خود نیستند و در نتیجه، در فهرست واردکنندگان اصلی همان محصولات قرار دارند. در این زمینه، می‌توان از تولید برنج یاد کرد؛ برای نمونه، در حالی که اندونزی جزو تولیدکنندگان جهانی این محصول است، از بزرگ‌ترین واردکنندگان آن نیز به‌ شمار می‌آید. افزون بر این، چین به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان اصلی گندم در جهان، از واردکنندگان بزرگ این محصول به‌ شمار می‌رود. 
استخراج مواد معدنی در آسیا از اهمیتی ویژه برخوردار است. غنی‌ترین منابع نفت جهان در خاورمیانه، آسیای جنوب شرقی، چین و بخش آسیایی روسیه قرار دارند. تنها در منطقۀ خلیج‌فارس، حدود 60٪ از منابع نفت و 25٪ از ذخایر جهانی گاز قرار دارد. ذخایر نفتی در اندونزی 5 / 1٪ و در چین بیش از 3٪ از منابع جهانی است. بسیاری از منابع نفتی روسیه در بخش آسیایی آن واقع است. از این گذشته، منابع عظیم زغال‌سنگ، سنگ آهن و منگنز، به‌ویژه در بخش آسیایی روسیه، چین و هندوستان وجود دارد. مالزی، اندونزی و تایلند نیز بزرگ‌ترین صادرکنندگان قلع در جهان‌اند. 
در دو دهۀ اخیر، تولید صنعتی ــ به‌ویژه صنایع سنگین ــ در آسیا به پیشرفتهایی رسیده است. مراکز صنعتی این قاره در بخش آسیایی روسیه، چین، هندوستان، کرۀ جنوبی و به‌ویژه در ژاپن قرار دارند. در کنار این مراکز می‌توان از سنگاپور و تایوان نیز نام برد. قدرتهای تجاری اصلی در آسیا چین و ژاپن‌اند. این دو کشور بخش چشمگیری از تولیدات صنعتی این قاره را به خود اختصاص داده‌اند. پس از آنها، هندوستان، کرۀ جنوبی و تایوان قرار دارند. 
کشورهای آسیایی از نظر برخورداری از سطح آموزش و بهداشت، میزان اشتغال، رفاه اجتماعی و درآمدها، تفاوتهای آشکاری را، چه در سطح کشوری و چه در مقایسه با دیگر کشورها، نشان می‌دهند (موردال، 293ff.). ساختار سنتیِ طبقاتی در برخی کشورهای آسیایی، به‌ویژه در هندوستان، هنوز پابرجا‌ ست که خود از موانع جدی توسعه به‌ شمار می‌رود (دورانت، 1 / 670- 698). در آسیا، به‌طور کلی، هر جا زمین زراعی در دسترس است، جمعیت انبوهی گرد آمده‌اند و پرجمعیت‌ترین مراکز انسانی، بر این اساس، در نزدیکی رودخانه‌های بزرگ و سواحل واقع است (موردال، 59 ff.). رشد جمعیت نیز در آسیا در مقام مقایسه بسیار بالا ست. در دهه‌های اخیر، نرخ رشد جمعیت در اندونزی، پاکستان، هندوستان، برمه، فیلیپین و نپال سالانه 4 تا 5٪ بوده است (ولتی، 27). در کنار عوامل طبیعی، عوامل اجتماعی نیز سبب تشدید مشکل تأمین مواد غذایی لازم برای این جمعیتِ رو به افزایش در آسیا ست. بدین‌سان، بسیاری از آسیاییها در مرز گرسنگی به ‌سر می‌برند (همو، 29). 

ویژگیهای کشورهای آسیایی

جدول 2 ویژگیهای عمومی کشورهای آسیایی را به‌تفکیک به نمایش می‌گذارد. 
جدول شمارۀ 2: وسعت و جمعیت کشورهای آسیا (نک‍ : «فرهنگ ... »، npn.؛ نیز «راهنما ... »، npn.)

ادیان و مذاهب

 آسیا خاستگاه بیشتر ادیان جهان است. در کنار ادیان بزرگ، گرایشهای مذهبی و فرقه‌ای گوناگونی در این قاره وجود دارند که برخی از آنها بومی‌اند، و برخی دیگر را مهاجران و مهاجمان انتشار داده‌اند. مردم آسیا دارای باورهای دینی گوناگون و متفاوت‌اند، از آیینهای مبتنی بر آنیمیسم، به‌ویژه در آسیای جنوب شرقی، آیینهای شَمَنی و دین شینتو، که پایۀ همۀ آنها باور به ارواح گوناگون است، تا دینهای جهانی، مانند اسلام، مسیحیت و یهودیت، که برپایۀ ایمان به آفریدگار قرار دارند. دین زردشتی، آیین مانی، و آیینهای دینی براهمنی، هندو، بودایی، لامایی و کنفوسیوسی نیز از دیگر نظامهای دینی آسیا به‌ شمار می‌روند (گروسه، 28 بب‍ ؛ برونینگ، 43-48). 
اسلام به‌عنوان دینی آسمانی، از نظر شمار پیروان در آسیا، نه‌تنها همۀ آسیای مرکزی و نزدیک (خاورمیانه) را در بر می‌گیرد، بلکه در پاکستان و اندونزی نیز دین اکثریت است. این دین در هندوستان، جاوه، سوماترا و نیز سرزمینهای حارۀ آسیا پیروانی دارد، تا آنجا که اسلام را به‌عنوان عنصر مسلط و تعیین‌کنندۀ شرق به ‌شمار آورده‌اند (همو، 47). 
گسترش اسلام در آغاز با سرعتی بسیار صورت پذیرفت، تا آنجا که در مدتی کوتاه، پس از فتح شام و فلسطین (آرنلد، 35 بب‍ (، توانست تمامی امپراتوری ساسانی (اشپولر، I / 19-22) و همۀ ولایات امپراتوری بیزانس (به‌جز بخشهای غربی آسیای صغیر) را به زیر نفوذ خود درآورد («اسلام»، 7). 
تسلط عربها بر اقوام و ملل دیگر، برخلاف تسلط ژرمنها و مغولها، سبب از میان رفتن ویژگیهای قومی عربها نشد، بلکه سرزمینهای فتح‌شدۀ بسیاری، همچون سوریه و بین‌النهرین را کاملاً تحت تأثیر این ویژگیها قرار داد، تا آنجا که عربی زبان رسمی و مسلط در این نواحی شد (بارتولد، 37). البته در این میان، تأثیر تمدنهای دیگر را بر فرهنگ اسلامی نمی‌توان نادیده گرفت (مطهری، 80 بب‍ ؛ ساندرز، 190-195)، زیرا برخورد میان فرهنگهای کهن آسیا سبب تقویت دستگاه اداری و فلسفی، و پربار‌شدن تمدن اسلامی شد (راسل، 2 / 213، 214). 

مآخذ

آرنلد، تامس واکر، تاریخ گسترش اسلام، ترجمۀ ابوالفضل عزتی، تهران، 1358 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران، به‌کوشش هاشم محدث، تهران، 1363 ش؛ بارتولد، و. و.، فرهنگ و تمدن مسلمانان، ترجمۀ علی‌اکبر دیانت، تبریز، 1357 ش؛ بلنیتسکی، آ.، خراسان و ماوراءالنهر (آسیای میانه)، ترجمۀ پرویز ورجاوند، تهران، 1364 ش؛ دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ج 1، ترجمۀ احمد آرام و دیگران، تهران، 1343 ش؛ همان، ج 18، ترجمۀ فریدون بدره‌ای، تهران، 1345 ش؛ راسل، برتراند، تاریخ فلسفۀ غرب، ترجمۀ نجف دریابندری، تهران، 1353 ش؛ راکه ویلتس، ا.، سفیران پاپ به دربار خانان مغول، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، 1353 ش؛ گروسه، رنه، تاریخ آسیا، ترجمۀ مصطفى فرزانه، تهران، 1329 ش؛ ماله، آلبر، تاریخ قرون جدید، ترجمۀ فخرالدین شادمان، تهران، 1363 ش؛ مطهری، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم، 1357 ش؛ وان، ژوزفین باد، سرزمین و مردم ژاپن، ترجمۀ محمود کیانوش، تهران، 1345 ش؛ نیز: 

Beaumont, P. et al., The Middle East : A Geographical Study, London, 1976; Borchert, G. U. A., Erdkunde in Stichworten, Kiel, 1965; Britannica, 2010; Brockelmann, C., History of the Islamic Peoples, London, 1982; Bruck, S. I., «National Processes in Asiatic Countries outside the USSR», Races and Peoples : Contemporary Ethnic and Racial Problems, Moscow, 1974; Brüning, K., Asien (Harms Erdkunde, vol. III), München etc., 1964; Chaudhuri, M. R., An Economic Geography of India, Calcutta, 1969; Childe, G., What Happened in History, London, 1972; Cole, J. P., Geography of the USSR, London, 1971; Der Islam, ed. C. Cahen, Frankfurt, 1976; East, W. G., «Asiatic U.S.S.R. and the Mongolian People's Republic», The Changing Map of Asia, ed. id, London, 1974; id and O. H. K. Spate, «Prologue: The Asian Background», ibid; Elloy, K. M., Junior Geography, Calcutta / London, 1957, pts. II, III; Fisher, Ch. A., «The Maritime Fringe of East Asia: Japan, Korea and Taiwan», The Changing Map of Asia (vide: East); Fisher, W. B., The Middle East : A Physical, Social and Regional Geography, London, 1977; Freeberne, M., «The People’s Republic of China», The Changing Map of Asia (vide: East); Key Indicators for Asia and the Pacific, Asian Development Bank (ADB), 2011, www.adb.org / Documents / Books / key_Indicators / 2011 / pdf / key_Indicators_2011. pdf; Mensching, H. et al., Nordafrika und Vorderasien, Frankfurt, 1977; Myrdal, G., Asian Drama, London, 1971; Neef, E., «Asien», Das Gesicht der Erde, ed. id, Frankfurt, 1976; id, «Südasien», ibid; Pokshishevsky, V., Geography of the Soviet Union, Moscow, 1974; Saunders, J. J., A History of Medieval Islam, London, 1965; Schmieder, O., Die Alte Welt, Wiesbaden, 1965; Schmithüsen, J., Geschichte der geographischen Wissenschalft, Mannheim / Wien, 1970; Shabad, Th., Geography of the USSR, New York, 1951; Singh, G., A Geography of India, Delhi, 1970; Spuler, B., The Muslim World, Leiden, 1968; Südasien (Fisher Länderkunde, vol. II), eds. J. Blenck et al., Frankfurt, 1977; Welty, P. Th., The Asians (Their Heritage and their Destiny), New York, 1976; The World Gazetteer, www.world-gazetteer.com (acc. Jul. 2, 2012).

عباس سعیدی (دبا)