چکه سما

چَکّه‌سِما، رقصی زنانه در منطقۀ مازندران. این رقص اصیل مازندرانی، با اجرای همگون و حرکات و حالاتی یکسان اجرا می‌شود که گاهی نیز رقصنده‌ها دست به ابداعاتی در آن می‌زنند. 
چکه‌سما در سراسر مازندران، در برخی اعیاد چون نوروز و قربان، ضمن بردن هدیه از طرف خانوادۀ داماد برای خانوادۀ عروس، همچنین در اَرِه‌گیرون (بله‌برون)، جشن عقدکنان و در تمام مراحل عروسی تداول دارد. به سبب آنکه حاضران در صحنه با دست‌زدن هم‌نوا با ضرب‌آهنگ سازها، رقصنده‌ها را همراهی می‌کنند، واژۀ چَکَّه (دست‌زدن) با واژۀ سِما (رقصیدن) ترکیب شده و چکه‌سما را به وجود آورده که نام کلی رقص است (پهلوان، موسیقی ... ، 463، 480؛ آذرلی، 145). سما احتمالاً شکل گفتاری واژۀ سماع در مازندران باشد. 
روند اجرای این رقص، تحت تأثیر نواهای بانشاط و پرجنب‌وجوشی چون سِماحال (رِوونی)، عاروس‌یار (عروس یار)، پرجایی‌حال و نیز مقامهایی چون کیجاجان، با ضرب‌آهنگ   است که بداهه‌نوازی نیز در اجرای همۀ آنها تا اندازه‌ای دخالت می‌کند (پهلوان، همان، 463، 482). نوای سماحال ازجمله نواهای شادمانۀ کشاورزان در هنگام برداشت محصول و پس از آن است که سرنازنان پس از برداشت محصول، بر سرِ زمین کشاورزی اجرا می‌کنند و کشاورزان نیز هماهنگ با این نوا به رقص و پای‌کوبی می‌پردازند. به همین سبب، برخی رقص چکه‌سما را ساخته و پرداختۀ مردمان کشاورز می‌دانند (همان، 463، 480، 482). 
اصلی‌ترین ساز همراهی‌کننده در اجرای رقص چکه‌سما، «تشت‌لاک» است، و آن نوعی سینی چوبی تشت‌مانند از ساخته‌های جنگل‌نشینان است که در منطقۀ مازندران برای بوجاری‌کردن برنج، غلات و حبوبات، و همچنین کشیدن پلو در آن به کار می‌رود. برخی از این تشتها بر اثر ضربه، صدای رساتری تولید می‌کنند؛ ازاین‌رو، آنها را به جای ساز در جشنها به کار می‌برند. گویی این ساز کمبود دایره را که به‌سبب رطوبت مازندران پوست آن شُل می‌شود، به نوعی برطرف می‌کند. اهمیت این ساز تا جایی است که گاهی نام خود را به رقص می‌دهد، چنان‌که رقص چکمه‌سما را لاک‌سَری سِما (رقص با تشت) نیز می‌نامند. 
برای نواختن ساز، نوازنده دوزانو روی زمین می‌نشیند و یک لبۀ تشتِ پشت‌ورو را روی دو پا قرار می‌دهد و لبۀ دیگر روی زمین قرار می‌گیرد، به گونه‌ای که فضایی زیر تشت ایجاد می‌شود تا در هنگام نواختن، صدای ساز تشدید گردد؛ سپس با کف دو دست و انگشتان، بر پشت تشت ضرب‌آهنگ سه‌تایی یا ممتد می‌گیرد. گاه دو نفر یک تشت را می‌نوازند: یکی بر پشت تشت ضرب می‌گیرد و دیگری که روبه‌روی اولی نشسته است، چند بشقاب کوچک فلزی (وَردَست) را بر پشتِ تشت می‌گذارد و با حرکت‌دادن آنها و یا ضربه‌زدن بر آنها، صدای نازک و زیر تولید می‌کند. اخیراً با تداول تشت و لگنهای مسی و فلزی، استفاده از تشت لاک چوبی به‌تدریج منسوخ شده است (همان، 554-556، تاریخ ... ، 54-55؛ نصرالله‌پور، 150). 
به نظر می‌رسد که تشت‌زنی و رقص چکه‌سما سابقه‌ای طولانی در مازندران دارد، چنان‌که صمصام‌الدین علامه در 1338 ش، اشاره‌ای به رسم کهن تشت‌زنی در اجرای این رقص در مراسم نامزدی در آمل دارد و نوشته است: مطابق رسم قدیمی محلی، زنی تشت بزرگی را روی زانوی خود مماس با زمین گذارده، با آهنگ مخصوص و در عین حال مطبوعی که صدای بلند و منظم دارد، با هر دو دست می‌نوازد (ص 120). 
متنی تقریباً قدیمی نیز حکایت از سابقۀ قدیمی این رقص و نحوۀ اجرای آن دارد و در آن آمده است: «بر اثر آن (صدای ضرب‌آهنگ نواختن تشت) زنها تک‌تک یا با هم، با بشکنهای صدادار به رقص محلی که سما نامیده می‌شود، می‌پردازند و این رقص که با شلیته و تنبان به عمل می‌آید، فوق‌العاده خنده‌آور و دلپذیر است ... » (نک‍ : همو، 121). 
اجراکنندگان رقص به‌طور مستقل و بدون ارتباط با یکدیگر، و با تکیه بر خلاقیتهای فردی عمل می‌کنند و مشوق آنها دست‌زدنهای همراه با ضرب‌آهنگ حاضران است. چکه‌سما عمدتاً با اجرای چند حرکت مشخص انجام می‌شود (همو، 120؛ نصری، 1 / 424؛ وفایی، 79). این رقص با لرزشهای مواج و عمودی بدن همراه است که رقصنده (سِماگَر) با گامهای بسیار ریز، منظم و موزون، حرکات ظریفی همچون جنباندن بدن و یا پریدن بر روی یک پا را انجام می‌دهد. از دیگر ویژگیهای این رقص، لرزاندن شانه‌ها و کتفها، لرزاندن اندام و اعضای بدن به‌ویژه نیم‌تنۀ پایین و حرکات باسن، بشکن زدن صدادار و گاه دست‌زدنهای مکرر است (نصری، همانجا؛ محفوظ، 186؛ نصرالله‌پور، 150-151؛ پهلوان، موسیقی، 481). رقصنده برای القای بیشتر حرکات بدن، با پوشیدن شلواری کوتاه و گشاد و پُرچین به نام «شِله شلوار» روی شلوار خود، چکه‌سما را اجرا می‌کند. گاه در حاشیۀ این شلوار سکه‌هایی می‌دوزند تا در هنگام رقص، صدای هماهنگی ایجاد کند (نصرالله‌پور، 150؛ فاطمی، 75-76). 
رقصنده‌ها در هنگام رقص، از حرکات نمایش‌گونه نیز بهره می‌برند؛ مثلاً دو رقصنده پهلو به پهلوی هم با فاصله‌ای قرار می‌گیرند و با جنباندن بدن و پرشهای کوچک، به سمت یکدیگر حرکت می‌کنند. این حرکت با حرکات باسن و دست زدنهای مکرر همراه می‌شود. زمانی که دو رقصنده فاصله را طی می‌کنند و به یکدیگر می‌رسند، باسنهای خود را از پهلو با ضربه‌ای شدید به یکدیگر می‌زنند که گاهی یادآور برخورد همراه با شوخی زنان در هنگام نشا در شالیزار است. گاهی نیز ضربه‌ها چنان شدید است که فرد مقابل سرنگون می‌شود و در مجالس عروسی سبب خنده و سرگرمی میهمانان می‌شود. اگرچه، چکه‌سما رقصی زنانه است، اما گاه مردان نیز در اجرای آن شرکت می‌کنند (نصرالله‌پور، همانجا). 

مآخذ

آذرلی، غلامرضا، فرهنگ واژگان گویشهای ایران، تهران، 1387 ش؛ پهلوان، کیوان، تاریخ، فرهنگ و موسیقی، تهران، 1388 ش؛ همو، موسیقی مازندران، تهران، 1388 ش؛ علامه، صمصام‌الدین، یادگار فرهنگ آمل، تهران، 1338 ش؛ فاطمی، ساسان، موسیقی و زندگی موسیقایی مازندران، تهران، 1381 ش؛ محفوظ، فروزنده، «پژوهشی در رقصهای ایرانی از روزگاران باستان تا امروز»، فرهنگ مردم، تهران، 1388 ش، س 8، شم‍ 29-30؛ نصرالله‌پور، علی‌اصغر، رقص، رامش، نیایش، کرمانشاه، 1386 ش؛ نصری اشرفی، جهانگیر، از آیین تا نمایش، تهران، 1391 ش؛ وفایی، شهربانو، سیمای میراث فرهنگی مازندران، تهران، 1381 ش.

مریم محمدتبار