چراغ، رقص

چِراغ، رَقْص، یا چِراوِشتَن، گونه‌ای رقص نمایشی انفرادی منسوب به مناطق کوهستانی مازندران، گیلان و دیلمان.
رسم حمل چراغ روشن و رقصیدن افراد متبحر با آن، هنگام بردن عروس به منزل داماد در برگزاری مراسم عروسی (ه‍ م) گیلانیها به‌ویژه تالشیها، افزون بر ابراز شادمانی و تفریح، از مفاهیم نمادینی برخوردار است که ریشه در باورهای مردمی و تقدس چراغ و نور دارد. احترام به چراغ به‌عنوان محلی برای نگهداری آتش، و باور به نیروی تطهیرکنندگی و رمانندگی آتش در فرهنگ ایرانی (نک‍ : ه‍ د، آتش)، که بازماندۀ آیینها و رسوم ایرانیان پیش از اسلام است، هنوز هم در برگزاری برخی از آداب و مناسک، ازجمله رقص چراغ به چشم می‌خورد (شهاب، 71؛ میرشکرایی، 446؛ پاینده، 67، 77؛ عبدلی، 102؛ نیز نک‍ : ه‍ د، چراغ). 
اجرای رقص چراغ در روز عروسی، در حین مراسم عروس‌کشان به منزل داماد برگزار می‌شود. کاروانی متشکل از افرادی که قرآن، چراغ روشن و آینه در دست دارند، به همراه مطرب، ساززن، نقاره‌چی، بزرگان دو خانواده، عروس و دو ساقدوشش، و باربران جهیزیه (ه‍ م) به سوی منزل داماد حرکت می‌کنند (بشرا، 82). پس از رسیدن به منزل داماد، میهمانان به رقص و پای‌کوبی و به‌ویژه رقص چراغ می‌پردازند. در اجرای این رقص، رقصنده پارچه‌ای را عمامه‌پیچ می‌کند و بر روی سر قرار می‌دهد و پایۀ چراغ گردسوز روشنی را که با نوارهای رنگی و گل تزیین شده است، بر روی آن می‌گذارد. افرادی که چندان تبحری ندارند، درحالی‌که با دستهای خود پایۀ چراغ را نگه داشته‌اند، به اجرای رقصی با گامهای بسیار ریز، منظم و موزون، و حرکات ظریفی همچون جنباندن بدن و پریدن بر روی یک پا می‌پردازند. رقصنده‌هایی که مهارت بیشتری دارند، دستهای خود را از پایۀ چراغ جدا می‌کنند و در حین رقص، از بشکن‌زدن و یا حرکات موزون دست نیز بهره می‌گیرند. گاه رقصنده با قراردادن پایه‌های چراغ روشن در میان دندانهایش، این رقص را اجرا می‌کند. حفظ تعادل برای نگه‌داشتن چراغ بر روی سر یا در میان دندانها در حین اجرای این رقص، شگفتی‌برانگیز، احترام‌آمیز و حائز اهمیت فراوان است (نصری، 1 / 423؛ تمیم‌داری، 145؛ بخشی‌زاده، 230‌‌). 
اجرای رقص چراغ در برخی از منابع، مختص مردان (نصری، همانجا)، و در برخی دیگر، مختص زنان معرفی شده است (محفوظ، 186؛ نظام، 181). امروزه اجرای رقص چراغ در بسیاری از مناطق گیلان یا مازندران منسوخ شده است (درویشی، 112-113) و آثار بازمانده از آن در الاشت مازندران وجود دارد که فقط دو زن چراغ به دست و زنی نیز با سینی‌ پر از برنج به سر با 5 شمع روشن پیشاپیش کاروان عروس حرکت می‌کنند (پورکریم، 113). در گیل و دیلم و تالشان نیز بازمانده‌ای از آن وجود دارد (پاینده، 67؛ عبدلی، میرشکرایی، همانجاها). 

مآخذ

بخشی‌زادۀ آلیانی، اسماعیل، سیری در زندگی تالشها، تهران، 1391 ش؛ بشرا، محمد و طاهر طاهری، آیینهای گذر در گیلان، رشت، 1389 ش؛ پایندۀ لنگرودی، محمود، آیینها و باورداشتهای گیل و دیلم، تهران، 1355 ش؛ پورکریم، هوشنگ، الاشت، تهران، وزارت فرهنگ و هنر؛ تمیم‌داری، احمد، فرهنگ عامه، تهران، 1390 ش؛ درویشی، محمدرضا، آیینه و آواز، تهران، 1376 ش؛ شهاب‌کومله‌ای، حسین، فرهنگ عامۀ کومله، رشت، 1386 ش؛ عبدلی، علی، تاتها و تالشان، تهران، 1369 ش؛ محفوظ، فروزنده، «پژوهشی در رقصهای ایرانی از روزگاران باستان تا امروز»، فرهنگ مردم، تهران، 1388 ش، س 8، شم‍ 29-30؛ میرشکرایی، محمد، «مردم‌شناسی و فرهنگ عامه»، کتاب گیلان، به کوشش ابراهیم اصلاح عربانی، تهران، 1374 ش، ج 3؛ نصری اشرفی، جهانگیر و عباس شیرزادی آهودشتی، از آیین‌ تا نمایش، تهران، 1391 ش؛ نظام سرمدی، میهن، «تجلی تنوع فرمی حرکات موزون مردم قاسم‌آباد گیلان در آثار سفالینه»، فرهنگ و انسان، تهران، 1387 ش، س 4، شم‍ 2.

مریم محمد‌تبار