صاحبقرانیه

در فاصلۀ سالهای 1353 تا 1355 ش، یک دوره مرمت اساسی در بخش حوض‌خانه به دستور فرح دیبا، توسط مهندس منیژه غیاثی صورت گرفت. این عملیات مواردی چون استحکام‌بخشی ساختمان، مقاوم‌سازی سقف، احداث کانالهای دفع رطوبت، ایجاد سیستم تهویه و سیستم صوتی، کف‌سازی، و بازسازی گستردۀ تزیینات داخلی در قسمت دیوار، ازاره، سقف، نورگیرها و ارسیها را در بر گرفت. در این دوره سقفهای چوبی راهروها و اتاقها از تیرآهن و به شیوۀ طاق ضربی اجرا شد. 3 کانال دفع رطوبت در جبهه‌های شمالی و غربی ساختمان احداث کردند تا آبهای سطحی سرگردان در بستر بنا جمع‌آوری شود. تزیینات داخلی که به‌واسطۀ وجود رطوبت در ساختمان، آسیبهای بسیاری دیده بود، از طرحها و موتیفهای غیرایرانی زدوده، و سپس تمامی آمودها از قبیل گچ‌بری و آینه‌کاری از نو و با الهام از موتیفهای خالص ایرانی اجرا شد. برخی از فضاهای قدیمی چون حمام نیز به چای‌خانه و بار تغییر کاربری داد. هم‌اکنون فضاهای این طبقه شامل حوض‌خانه، کرسی‌خانه، چای‌خانه و بار، ظروف‌خانه، اتاق سوخت، اتاق خاتم، و سرویس است. 
همچنین تغییراتی در نمای خارجی بنا صورت گرفت که در برخی از موارد هم آسیبهای منظری و شکلی به بنا وارد آورد. تغییرات نماهای شمالی و جنوبی در قالب حذف برخی از بازشوها و نورگیرهای بالای آنها، تغییر در سنتوری شمالی، تغییر فرم برخی از دیوارهای خارجی، حذف خطوطی که از گچ‌بریها به جا مانده بود، و تبدیل این سطوح به سطوح صاف در نما انجام شد. البته منظر نمای جنوبی نیز به‌واسطۀ دگرگونی باغ و محوطه تفاوتهایی یافت. این تفاوت در قالب کم‌عرض‌شدن پلکان تراسهای باغ صورت گرفت، ضمن اینکه جان‌پناهی به‌صورت دیواری کوتاه در آخرین تراس (صفه‌ای که کاخ بر آن استقرار یافته است) ساخته شد که دید کامل به نمای جنوبی بنا را از تراسهای پایینی باغ از بین برده است. نمای شرقی به‌واسطۀ احداث یک ساختمان سه‌طبقۀ چسبیده به کاخ که هم‌اکنون به انباری و موتورخانه اختصاص دارد، مخدوش شده، و ساختمان الحاقی به‌صورت حجمی نامتقارن درآمده است. در مورد نمای غربی هم باید گفت که به‌سبب نقصان مدارک تاریخی، تصویری از این جبهه در دسترس نیست؛ اما واضح است که این نما فاقد ورودی بوده، و پلکان موجود از تغییرات متأخر ساختمان است (مختاری، 53-56).
کاربری عمارت صاحبقرانیه پس از انقراض سلسلۀ قاجار بیشتر سیاسی ـ رسمی بوده است. براساس اسنادی که در سازمان اسناد ملی ایران وجود دارد، کاخ صاحبقرانیه در دهۀ 1330 ش، مدتی محل تشکیل جلسات هیئت دولت بوده است. در فاصلۀ سالهای 1345 تا 1357 ش (دوران اقامت خانوادۀ محمدرضا شاه در کاخ اختصاصی نیاوران)، طبقۀ فوقانی صاحبقرانیه دفتر کار محمدرضا شاه، و حوض‌خانه محلی برای پذیراییهای خصوصی از میهمانان و مقامات خارجی بود. 
کاخ صاحبقرانیه پس از وقوع انقلاب اسلامی یک بار در 1374 ش مرمت جزئی شد و آن‌گاه در 1377 ش، به‌عنوان موزه با کاربری جدید گشایش یافت. هم‌اکنون در کاخ ـ موزۀ تاریخی صاحبقرانیه انواع مختلفی از آثار هنری، اشیاء قیمتی، و اسناد تاریخی حفظ و نگهداری می‌شود. در طبقۀ فوقانی کاخ تابلوهای نقاشی و عکس و اسنادی از دورۀ قاجار، تعدادی اسلحۀ سرد و گرم شامل شمشیرهای مرصع و تپانچه و تفنگهای قدیمی، مدالها و نشانها، عکسهایی از سیاستمداران جهان، و آثار اهدایی از کشورهای مختلف به نمایش درآمده است. همچنین در تالار آینه میز کار محمدرضا پهلوی، قالیهای نفیس اثر هنرمندان تبریز و کرمان، و چند گلدان ساخت کارخانه‌های میسن آلمان و سِور فرانسه به چشم می‌خورد. لوسترها ساخت کشور چکسلواکی و کارخانۀ باکارای فرانسه است. کلیۀ مبلمان به سفارش فرح دیبا از کشور فرانسه خریداری شده، و ظرفها متعلق به کارخانۀ رزنتال آلمان است. در حوض‌خانه یک جار (نوعی شمعدان) انتقالی از کاخ گلستان و چند تابلوی نقاشی ازجمله تابلوی «حوض‌خانه» اثر کمال‌الملک به نمایش درآمده است. در اتاقهای بخش غربی حوض‌خانه انواع بافتهای قاجاری، آثار لاکی شامل جعبه و جلد و قلمدان، و آثار خوش‌نویسی و نگارگری و سوخت از هنرمندان ایران دیده می‌شود. در راهرو شرقی، ظروف کریستال (مربوط به جشنهای 500‘2ساله) قرار دارد. همچنین سقفهای چوبی منقوش در اتاق سوخت و بار به قرن 12 ق تعلق دارند و از شیراز آورده شده‌اند (تحقیقات).
تابلوی نقاشی عبدالله قاجار به نام «صف سلام فتحعلی شاه»؛ تابلوی «فتح تهران» اثر نقاشی ناشناس که ورود محمد ولی خان تنکابنی و حاج علی قلی خان، سردار اسعد بختیاری را به تهران نشان می‌دهد؛ کشکول جواهرنشان، هدیۀ تزار روس به ناصرالدین شاه؛ جام کریستال 72شاخه با ارتفاع 4 متر، هدیۀ ملک فاروق به خواهرش فوزیه به مناسبت ازدواج او با محمدرضا شاه پهلوی؛ گلدان چینی با تصویری از خاندان پهلوی دوم که از سوی برژنف، رئیس‌جمهور سابق روسیه، به خاندان پهلوی هدیه شده؛ و 3 نشان اهدایی از ملکه الیزابت به پهلوی دوم از دیگر آثار ارزشمند موجود در کاخ صاحبقرانیه به شمار می‌روند. 
متأسفانه ساختمان ارزشمند کاخ صاحبقرانیه هم‌اکنون (1392 ش) در وضعیت نامساعدی به سر می‌برد. بنابر گزارش کارشناس فنی مجموعه، ساختمان نشست کرده و خاک بستر در جهت شیب زمین (جنوب) رانش داشته است. متعاقب این مسئله، درهای طبقۀ همکف خوب بسته نمی‌شوند و طاق و تویزه‌ها ترک طولی ممتدی برداشته‌اند که فعلاً روی آنها با رنگ و گچ پوشانده شده است. کانالهای دفع رطوبت مدتها لای‌روبی نشده‌اند و این امر موجب نشت رطوبت به داخل ساختمان شده است. همچنین به‌سبب اینکه موزه سقف بازدید ندارد، وزن ناشی از بار مرده و زنده روزانه فشار زیادی به بنا وارد می‌آورد که با توجه به وجود اشیاء نفیس مجموعه، بسیار خطرآفرین است. 

مآخذ

 تحقیقات میدانی مؤلف؛ سپهر، محمدتقی، ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه)، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، 1377 ش؛ گزارش ثبتی: مجموعۀ کاخ نیاوران، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، بی‌تا؛ مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بی‌تا؛ مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، تهران، 1385 ش، ج 3.

سیما طایفه