صاحبقرانیه

کاخ صاحبقرانیه در دهۀ 1330 ش مدتی محل تشکیل جلسات هیئت دولت و پذیراییهای رسمی دولتی بوده است (مختاری، 34). باغ نیاوران و از آن جمله کاخ صاحبقرانیه در دوران سلطنت محمدرضا شاه پهلوی، به‌ویژه پس از ازدواج او با فرح دیبا، همسر سوم محمدرضا شاه، با حفظ مشخصات معماری قاجاری، تغییرات گسترده‌ای به خود دید تا با امکانات یک ساختمان مدرن برای زندگی شاه و خانواده‌اش آماده شود. 
 در فاصلۀ سالهای 1345 تا 1357 ش، به صاحبقرانیه توجه بیشتری شد. در این سالها فرح دیبا تغییراتی اساسی در قسمتهای داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد کرد. طبقۀ اول یعنی حوض‌خانه برای پذیرایی میهمانان و مراسم خصوصی خانوادۀ سلطنتی، و طبقۀ دوم به‌عنوان دفتر کار محمدرضا شاه مورد استفاده قرار گرفت.

در این دوره هریک از اتاقهای کاخ به‌صورت نمایشی و نمادین ساخته شد تا میهمانان خارجی را با فرهنگ سنتی ایران آشنا سازد، ازجمله کرسی‌خانه، اتاق آثار چوبی و لاکی، و اتاق خاتم که مختص وسایل اختصاصی رضا شاه بود و بخشی از آنها از کاخ مرمر به صاحبقرانیه انتقال داده شده بود. اتاق چای‌خانه که روی دیوارهای آن ابیاتی از حافظ، مولوی، سعدی، خیام و به انتخاب فرح دیبا به‌صورت طلاکوب نوشته شده است، بخش دیگری از تغییرات به جای مانده از این دوران را در کاخ صاحبقرانیه نمایش می‌دهد. 
اتاقهای مذاکرات، انتظار سفرا، منشی، هدایا، دندان‌پزشکی، اتاق استراحت و مذاکرات خصوصی محمدرضا شاه و نیز اتاق جنگ با شیشه‌های ضدگلوله و فضای آکوستیک، از اتاقهای پیش‌بینی‌شدۀ این کاخ در دورۀ پهلوی دوم است. 
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ماه 1357، باغ نیاوران و کاخهای آن به دست مردم افتاد، اما با درایت آیت‌الله سید حسن سعادت مصطفوی، پیش‌نماز وقت مسجد جامع نیاوران، آسیبی به کاخ و وسایل آن نرسید. سازمان میراث فرهنگی از 1360 ش به بعد، مسئولیت نگهداری از بناهای تاریخی و از آن میان، باغ سلطنتی نیاوران و مجموعه بناهای آن، ازجمله کاخ صاحبقرانیه را بر عهده گرفت. 
افزون بر ویژگیهای شاخص معماری کاخ صاحبقرانیه که برای هر بازدیدکننده‌ای جذاب است، در آنجا مجموعه‌ای گران‌بها از آثار هنری و اشیاء قدیمی نگهداری می‌شود که بخشی از آنها در فضای عمومی موزه به نمایش درآمده‌اند؛ از میان آنها می‌توان به آثاری از استاد کمال‌الملک اشاره کرد که تعدادی از آنها در فضای موزه‌ای امروزی نمایش داده شده‌اند و بخش دیگری هم در انبارهای کاخ ـ موزۀ نیاوران نگهداری می‌شود؛ از آن جمله می‌توان به پرتره‌های ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه اشاره کرد. 

مآخذ

 اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، المآثر و الآثار، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ همو، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ شرف، 1301 ق، شم‍ 19؛ شهیدی مازندرانی، حسین، سرگذشت تهران، تهران، 1383 ش؛ فووریه، ژ. ب.، سه سال در دربار ایران، ترجمۀ عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1326 ش؛ مجموعه بروشورهای منتشرشده از سوی مجموعۀ فرهنگی ـ تاریخی نیاوران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، تهران، بی‌تا؛ مختاری طالقانی، اسکندر، «کاخ صاحبقرانیه»، مجموعه مقالات سومین کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیت‌الله‌زادۀ شیرازی، تهران، 1385 ش، ج 3؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ ویلبر، دونالد، باغهای ایران و کوشکهای آن، ترجمۀ مهین‌دخت صبا، تهران، 1383 ش؛ هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، 1339 ش.

شیده لالمی

معماری

 موقعیت قرارگیری ساختمان کاخ در جبهۀ جنوبی باغ نیاوران، و بر روی زمینی شیب‌دار است. براساس مطالعات انجام‌شده، شیب طبیعی سطحِ اطراف بنا در وضعیت اولیه و در جبهۀ شرقی و غربی آن بسیار تند بوده است، به‌طوری‌که گویی ساختمان بر قلۀ یک کوه قرار دارد. هم‌اکنون در مقطع شمالی ـ جنوبی، کف حوض‌خانه 4 پله پایین‌تر از کف حیاط شمالی است و کف حیاط جنوبی بنا هم چند پله پایین‌تر از کف حوض‌خانه قرار گرفته است. در مقطع شرقی ـ غربی نیز سطح محوطۀ دو طرف ساختمان از کف عمارت پایین‌تر است. همچنین زمینی که در جبهۀ غربی کاخ قرار دارد، نسبت به تراز اولیه دست‌کم 3 متر بالاتر آمده است؛ با این وجود، همچنان این سطح حدود چند پله از کف طبقۀ همکف عمارت گودتر است. 
استقرار ساختمان روی این شیب تند موجب شده است تا برای برپایی عوامل باربر بنا، ابتدا صفه‌ای از سنگ و ملاط آهکی ساخته شود. عوامل باربر را در طبقۀ همکف و طبقۀ فوقانی، پایه‌های آجری با ملاط گل آهک، و گل و گچ تشکیل می‌دهد، اما در حوض‌خانه از 4 پایۀ قطور سنگی نیز استفاده شده است. پوششها در طبقۀ همکف به دو شیوه اجرا شده‌اند. پوشش تالار حوض‌خانه به‌صورت آجری قوس‌دار است و به این سبب، در قسمت میانی دارای پایه‌های واسط است، اما راهروها و اتاقها دارای سقف تخت‌اند. در وضعیت فعلی، سقفها از تیرآهن و طاق ضربی هستند که به نظر می‌رسد جایگزین سقفهای چوبی قدیمی شده باشند. در طبقۀ دوم نیز پوشش راهروها و اتاقها تیرریزی آهنی شده و تخت است، اما سقف تالار مرکزی (تالار آینه) به‌واسطۀ وجود خرپای شیروانی با دهانۀ عریض، استوار شده است. 
مصالح بنا غیر از موارد نام‌برده شامل آجر ختایی در باربرها، تیر چوبی در پوششها و خرپا، و سنگ در ازاره و ستونهای میانی حوض‌خانه است. اندود بیشتر بدنه‌ها گچ است و تمامی بازشوها نیز از چوب کار شده است. این مصالح همگی بومی منطقه‌اند و تنها، آینه‌های به کار رفته در تزیینات و فضای داخلی بنا غیربومی است (مختاری، 45، 49-50).
سـاختمـان کاخ با زیـربنـای 400‘2 مـ2 در دو طبقه ساخته شده است ( گزارش ... ، 16). سازندۀ بنا استاد محمدابراهیم معمارباشی است که نسبتی هم با خاندان سلطنتی داشت؛ وی دایی کامران میرزا بود. عمدۀ فضای داخلی بنا در طبقۀ همکف به حوض‌خانه، و در طبقۀ دوم به تالار آینه اختصاص یافته است. راههای دسترسی به طبقۀ همکف به‌صورت دو ورودی در جبهۀ شمالی (دو ردیف پلکان در طرفین حوض‌خانه) و 3 ورودی در ضلع جنوبی است. دسترسی به طبقۀ دوم عمارت نیز توسط دو پلکان که در شرق و غرب ساختمان قرار دارند، فراهم شده است. جالب اینکه ورودیهای مرتبط با طبقۀ فوقانی به حوض‌خانه راهی ندارند؛ بدین ترتیب، اشکوب فوقانی عمارت صاحبقرانیه مستقل از حوض‌خانه است (تحقیقات ... ). 
عمارت صاحبقرانیه به‌صورت ساختمانی نواری‌شکل است کـه بـر محـور طـولی در راستـای شرقی ـ غربی قرار دارد. طرح اصلی بنا متشکل از یک قسمت میانی است که دو بازوی متقارن در طرفین خود دارد. بخش میانی، محور تقارن بنا به شمار می‌رود و به شکل یک چلیپای کامل است. در طبقۀ همکف، بخش میانی به حوض‌خانه اختصاص یافته است که در 4 گوشۀ آن، 4 اتاق قرار دارد. ضلع شمالی حوض‌خانه دارای یک شاه‌نشین است و ضلع جنوبی آن با یک ارسی سه‌لنگه و دو پنجره در دو طرف به فضای باغ دید دارد. در دو طرف حوض‌خانه دو راهرو طولانی قرار گرفته است. این راهروها بر محور تقارن بنا عمود هستند. در دو طرف شمال و جنوب راهروها اتاقهایی قرار دارند که برخی از آنها توسط یک درِ میانی به یکدیگر راه می‌یابند. اتاقهای جنوبی آفتاب‌گیر و زمستانی‌‌اند و اتاقهای شمالی در سایه قرار دارند و در تابستانها مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند. وسط حوض‌خانه حوضی مرمرین به شکل یک هشت‌ضلعی قرار دارد. از این حوض‌خانه تابلویی توسط کمال‌الملک کشیده شده است که حوض و فضای داخلی آن را به گونه‌ای متفاوت نشان می‌دهد. در این تصویر، حوض میانی به شکل مدور است و آب‌روی در اطراف دارد. قناتی هم از داخل بنا می‌گذرد. همچنین کف حوض‌خانه با کاشی هفت‌رنگ فرش شده است و ازاره‌ها کاشی‌پوش‌اند. طرح طبقۀ دوم مشابه طبقۀ همکف است؛ یعنی یک شاه‌نشین وسیع با طرح چلیپایی در میان قرار دارد که دارای دو بازوی جانبی با اتاقهایی در دو طرف بازوها ست، و تنها تفاوت عمدۀ آن در پوشش تالار است که برخلاف پوشش قوس‌دار حوض‌خانه، به‌صورت تخت اجرا شده است (مختاری، 39؛ تحقیقات). 
نمای اصلی بنا هم‌اکنون نمای شمالی است که ورود به داخل کاخ نیز از این جبهه صورت می‌گیرد. نمای شمالی انعکاسی از تقسیم‌بندی پلان را در خود دارد و از 3 قسمت تشکیل شده است: بخش میانی و دو بخش جانبی. بخش میانی به‌عنوان محور تقارن بنا، در دو طرف خود (در طبقۀ دوم) پنجره‌هایی دارد که به تناسب ریتم، نورگیرهای سه‌دری / یک‌دری، سه‌دری، یک‌دری / سه‌دری دارد. این ریتم را می‌توان به‌صورت 3–1–3–1–3 نشان داد. ریتم این نورگیرها در طبقۀ همکف با اندکی اختلاف، به‌صورت 1–1–3–1–1 است. بخش میانی هم که اندکی از سطح کلی نما پیش زده است، خود ریتم 1–3–1 دارد. همچنین این بخش در بالاترین قسمت در لبۀ بام به یک سنتوری ساده و بی‌پیرایه ختم می‌شود. نمای جنوبی کیفیتی تقریباً متقارن با نمای شمالی دارد، با این تفاوت که در منتهاالیه شرقی و غربی بنا بخشی از نما به میزان یک متر پیش نشسته است. نمای شرقی توسط یک ساختمان الحاقی پوشیده شده است. 
این ساختمان در بالاترین تراز، یک طبقه از سطح ساختمان اصلی پایین‌تر است. نمای غربی نیز در وضع موجود، نمایی سفیدرنگ از سیمان است که قابهای پیش‌نشستۀ ضخیمی پردۀ اول آن را پوشانده است؛ در پردۀ دوم نما هم با مقداری پس‌نشینی، چند پنجره از ساختمان قدیمی قرار دارد. حدفاصل این دو سطح نما یک تراس سراسری قرار دارد. این سطح از نما به یک دودکش حجیم در جنوب، و به ساختمانی کوتاه در شمال محدود می‌شود و چنان آشفته است که جز یک نمای سفید یکدست، هیچ هماهنگی و توازنی در آرایش فضایی آن نمی‌توان یافت (مختاری، 45-46).
تزیینات ساختمان منحصر به نمای داخلی است. مفصل‌ترین تزیینات بنا در طبقۀ فوقانی آن، و در تالار آینه به چشم می‌خورد. دیگر اتاقهای این طبقه با کاغذهای دیواری، اسباب و لوازم نفیس و دیوارکوبها آذین شده‌اند. زیباترین قسمت عمارت پس از تالار آینه، حوض‌خانۀ واقع در طبقۀ همکف بنا ست. تزیینات این بخش شامل گچ‌بری، آینه‌کاری، لندنی‌کاری (گچ‌بریهای رنگ‌آمیزی‌شده)، معرق‌کاری نورگیر ارسیها و بازشوها، و نقاشی روی مرمر در قسمت ازاره‌ها و لبۀ حوض است. همچنین ازارۀ شاه‌نشین شمالی به‌صورت یک تابلوی سنگی نقش‌برجسته است که مجلسی از داستان شیخ صنعان را به رقم «محمدابراهیم» نشان می‌دهد (تحقیقات). 
در نمای خارجی ساختمان، تزییناتی به کار نرفته است. این سادگی شگفت‌آور که در دو نمای شمالی و جنوبی توجه بیننده را به خود جلب می‌کند، قابل مقایسه با آرایه‌های متراکم در دیگر بناهای سلطنتی و اعیانی دورۀ قاجار همچون کاخ سلطنت‌آباد، کاخ گلستان، کاخ عشرت‌آباد و عمارتهای ظل‌السلطان، معیرالممالک، امین‌الدوله و جز آنها نیست. تنها می‌توان گفت سایه‌روشنی از رنگ و حجم که در برابر چشم بیننده قرار می‌گیرد، یک نوع زیبایی بی‌تکلف به بنا می‌بخشد. نماهای شمالی و جنوبی پوشیده‌شده از آجر و سطوح سفیدرنگ گچی است که در کنار یکدیگر ترکیبی خوش‌نقش ایجاد کرده‌اند. ستونها نمای آجری دارند و درواقع باربرهای ساختمان هستند که ایجاد قاب کرده‌اند. سطوح سفید گچی، داخل این کادرهای آجری قرار گرفته و با پنجره‌هایی که قاب تیره دارند، شکسته می‌شوند. آجرها از نوع زردرنگ کشویی‌شده با بندهای نازک تیره‌رنگ افقی است که جایگزین آجرهای ختایی سرخ‌رنگ با بندکشی سفید شده است (مختاری، 47). 
تغییرات و الحاقات بنا به مرور زمان و در دوره‌های مختلف اتفاق افتاده است. نخستین تغییرات در دورۀ ناصرالدین شاه و در قالب توسعۀ عمارت صورت گرفت. در گزارشهای تاریخی صحبت از اندرونی مفصل، آبگاه، و ورودی تکیه و متعلقات مختلفی است که در دوران اقامت تابستانی شاه ایجاد شده بود (سپهر، 3 / 1513؛ مختاری، 51). 
در دورۀ پهلوی اول به مناسبت برپایی جشن ازدواج محمدرضا پهلوی و فوزیه، تغییراتی به‌ویژه در طراحی داخلی عمارت صورت گرفت که حدود 8 ماه به طول انجامید (مجموعه ... ، بش‍‌ ). در دورۀ پهلوی دوم، ساختمان کاخ تغییرات بیشتری به خود دید که ظاهراً در دو طبقۀ عمارت به طور جداگانه و در دو دورۀ متفاوت اتفاق افتاد. به نظر می‌رسد که نخستین تغییرات به‌منظور اختصاص‌یافتن طبقۀ فوقانی عمارت به دفتر کار محمدرضا پهلوی صورت گرفت و شامل مواردی چون اجرای خرپای بخش میانی ساختمان، تعویض حلبهای عایق شیروانی با ورقه‌های مسی، تعبیۀ هیتر برقی در ناودانها، تیرریزی آهنی در سقف راهروها و اتاقها، احداث سیستم تهویه به‌صورت فن‌کوئل، اضافه‌کردن کف‌پوش پارکت، و تغییر پوشش دیوارهای برخی از اتاقها از پارچه به کاغذ دیواری بود ( گزارش، 46؛ تحقیقات). همچنین برخی از اتاقها برای کاربریهای جدید و خاصی چون اتاق مذاکرات جنگ (با دیوارهای آکوستیک و شیشه‌های ضدگلوله) و اتاق دندان‌پزشکی آماده شد. هم‌اکنون (1392 ش) فضاهای مختلف این طبقه را تالار سلام، اتاق منشی مخصوص، اتاق مذاکرات جنگ، اتاق انتظار سفرا، اتاق هدایا، اتاق استراحتگاه و کتابخانه، حمام، سرویس و اتاق دندان‌پزشکی تشکیل می‌دهند.