شمیران

پوشش گیاهی و حیات وحش

 مناطق کوهستانی شمیران دارای پوشش گیاهی نسبتاً غنی است و درختچه‌هایی مانند گلابی، انجیر، گردو، گیلاس وحشی، بادام کوهی، زرشک، اُرْس (سرو کوهی)، سماق، اوجا و گیاهان دارویی همچون گل گاوزبان، گل بنفشه، گل ختمی، خاکشیر، آویشن، کاسنی، مورد، شیرین‌بیان، باریچه و قدومه به‌صورت پراکنده در آن می‌روید. 
افزون بر اینها مراتع و چراگاههایی با پوشش گیاهی غنی در بخشهای لواسانات و رودبار قصران وجود دارد که علاوه بر دامداران محلی، در فصلهای بهار و تابستان دامداران متحرک و نیمه‌متحرک شهرستانهای مجاور از آنها برای تعلیف دامهای خود استفاده می‌کنند.
در کوههای شهرستان شمیران جانورانی همچون قوچ، میش، کل، بز، شوکا، خرس، گراز، گرگ، کفتار، روباه، خرگوش، کبک و تیهو یافت می‌شود ( فرهنگ ... آبادیها ... ، 38 / 206). 
از کوههای بلند و پربرف شهرستان شمیران، چشمه‌ها و رودخانه‌های پرآبی سرچشمه می‌گیرند که در کشاورزی منطقه نقش بسزایی دارند. مهم‌ترین رودخانۀ جاری در شهرستان شمیران رودخانۀ جاجرود (ه‍ م) با حدود 140 کمـ درازا و ریزابه‌های پرشمار آن مانند آهار، آب‌پشنگ، افجه، امامه، جعفرآباد، خیزرودبار، ایرا، روته (لجنی)، آب میگون (شمشک)، گرمابدر، لالان و ناصرآباد (لوارک) است (نک‍ : افشین، 2 / 490-493، 495-496). 

اوضاع اقلیمی

 آب‌وهوای شهرستان شمیران تحت تأثیر عوامل جغرافیایی و بیش از همه ناهمواریها قرار دارد. این عوامل در ناهمگونی اقلیم، حجم و نوع بارشها، و تفاوت دمایی تأثیرگذارند به گونه‌ای که هر قدر ارتفاع افزایش یابد، از شدت دمای هوا کاسته، و بر میزان بارش افزوده می‌گردد. ازاین‌رو، در محدودۀ شهرستان شمیران، متناسب با ارتفاع زمین از سطح دریا، 5 منطقۀ آب وهوایی مشخص را بدین شرح می‌توان تمیز داد: 

1. اقلیم نیمه‌خشک سرد

 این منطقۀ آب‌وهوایی در اراضی‌ای با ارتفاع کمتر از 620‘1 متر واقع است و میانگین بارش سالانه در آن بین 380-450 میلی‌متر، و میانگین دمای سالانۀ آن بیش از °14 سانتی‌گراد است. مناطقِ جنوب ناحیۀ شهری شمیران در حوالی اتوبانهای صدر و بابایی، و محله‌های محمودیه، فرمانیه، چیذر، ازگل، اراج، پارک جنگلی لویزان، کامرانیه، دزاشیب و اقدسیه در این منطقۀ آب‌وهوایی قرار دارند. 

2. اقلیم مدیترانه‌ای سرد

 این منطقۀ آب‌وهوایی در اراضی‌ای با ارتفاع 621‘1- 790‘1 متر واقع است و میانگین بارش سالانه در آن بین 450-510 میلی‌متر، و میانگین دمای سالانۀ آن °8 / 12-°14 سانتی‌گراد است. بخشهای وسیعی از مراکز جمعیتی شهرستان شمیران مانند تجریش، دارآباد، جماران، سعدآباد، ولنجک، درکه، سوهانک، شهر لواسان، سبوکوچک، سبوبزرگ، پشت لاریجان، زربند، امین‌آباد و لشکرک در این منطقۀ آب‌وهوایی قرار دارند. 

3. اقلیم نیمه‌مرطوب سرد

 این منطقۀ آب‌وهوایی در اراضی‌ای با ارتفاع 791‘1-945‘1 متر واقع است و میانگین بارش سالانه در آن 500-570 میلی‌متر، و میانگین دمای سالانۀ آن °5 / 11-°8 / 12 سانتی‌گراد است. مناطقی مانند اوشان، فشم، افجه، انباج، چهارباغ، نیکنام‌ده، رسنان، پس‌قلعه، حاجی‌آباد و کُند پایین در این منطقۀ آب‌وهوایی قرار دارند. 

4. اقلیم فراسرد کوهستانی و مرطوب

 این منطقۀ آب‌وهوایی در اراضی‌ای با ارتفاع 946‘1-193‘2 متر واقع است و میانگین بارش سالانۀ آن بین 570-660 میلی‌متر، و میانگین دمای سالانۀ آن °10-°5 / 11 سانتی‌گراد است. حجم بارش برف در این منطقه قابل توجه، و حدود 50٪ از حجم کل بارشهای سالانه است. مراکز جمعیتی مانند میگون، امامۀ پایین، امامۀ بالا، آهار، ایگل، باغ گل، روته، علایین، کُند بالا و لواسان بزرگ در این منطقۀ آب‌وهوایی قرار دارند. 

5. اقلیم فراسرد کوهستانی و بسیار مرطوب

 این منطقۀ آب‌وهوایی در اراضی‌ای با ارتفاع 194‘2-760‘2 متر واقع است و میانگین بارش سالانۀ آن 660-870 میلی‌متر، و میانگین دمای سالانۀ آن °6 -°10 سانتی‌گراد است. پیستهای اسکی شمشک، دربندسر و توچال در این منطقۀ اقلیمی قرار دارند که نشان‌دهندۀ حجم بالا و درخور توجه بارشهای برفی منطقه است. مناطقی مانند لالان (لالون)، آب‌نیک، گرمابدر، دورود، جیرود، شمشک پایین، شمشک بالا، دربندسر، ایرا و راحت‌آباد در این منطقۀ آب‌وهوایی قرار دارند. همچنین در بلندیها و قله‌های کوهها که بیش از نیمی از مساحت شهرستان شمیران را در بر گرفته‌اند و بیش از 700‘2 متر ارتفاع دارند، میانگین بارش سالانه 800 -000‘1 میلی‌متر، و متغیرِ میانگین دمای سالانۀ آن کمتر از °6 سانتی‌گراد است. این مناطق که در بیشتر روزهای سال پوشیده از برف است، به‌سبب خشونت اقلیم و طول دورۀ سرما فاقد سکونتگاههای دائمی است (نک‍ : محمودیان، 83-84). 
نام‌شناخت: دربارۀ معنای نام شمیران آراء متفاوتی ارائه شده است. بیشتر کسانی که دربارۀ نام شمیران اظهارنظر کرده‌اند، عموماً آن را در مقابل نام تهران گذاشته، و با توجه به ویژگیهای جغرافیایی این دو جا کوشیده‌اند نام شمیران را معنا نمایند. در این میان کسانی کوهپایه‌های جنوب توچال را به «ران» تشبیه، و شمیران را سرِ ران، و تهران را ته ران معنا کرده‌اند. این نظر آن‌چنان بی‌پایه می‌نماید که نیازی به توضیح آن نیست. اما کسانی هم برپایۀ مستندات زبان‌شناسی، شمیران را متشکل از دو بخش «شَمی» یا «سَمی» + «ران» دانسته، و بخش نخست آن را بالا و بلند، و بخش دوم آن را «جا» (پسوند مکان) معنا کرده، و روی هم معنای این نام را «جایگاه بلند» دانسته‌اند. در نظر اینان نام تهران نیز متشکل از دو بخش «ته» به معنی پایین و زیر، و پسوند مکان «ران» است که روی هم «پایین جا» معنا می‌دهد (همو، 56). اما کسانی مانند احمد کسروی بخش نخست در نام شمیران (شمی یا سمی) را هم‌ریشه با واژۀ اوستایی «زم» یا «زمی» دانسته‌اند که در آن زبان به معنای سرما ست؛ ازاین‌رو، کسروی شمیران را «جایگاه سرد» معنا کرده است. به نظر او بخش نخست در نام تهران (ته) هم‌ریشه با واژه‌های «تف» و «تب» در گویشهای زبان فارسی است که گرما معنا می‌دهد؛ بدین سبب او معنای نام تهران را «گرمگاه» یا «جای گرم» دانسته است (ص 280-281). 

ریشۀ تاریخی

 یافته‌های باستان‌شناختی و شواهد توپوگرافیکی و اقلیمی مؤید آن است که جلگه‌های جنوبی کوههای شمیران در اعصار پیش از تاریخ خالی از سکنه نبوده است. درواقع آبهایی که بر اثر ذوب برفهای قله‌های بلند شمیران به جلگه‌های جنوبی آن روان می‌شود، شرایط زیست‌محیطی مناسبی را برای نخستین اقوام کشاورز که دست از شکار کشیده، و در جست‌و‌جوی محلهای مناسب برای کشاورزی بودند، فراهم کرده بوده است (عدل، 10). 
در کاوشهای باستان‌شناسان در تپه‌های قیطریه سفالهایی به رنگ قرمز یافت شده است که دیرینگی سکونت انسان را در محدودۀ شمیران به بیش از 000‘6 سال پیش از زمان ما می‌رساند. این سفالها که بدون چرخ سفالگری ساخته شده‌اند، متعلق به تمدنی است که به‌سبب استفادۀ گستردۀ مردم آن از سفالهایی به رنگ قرمز، نزد باستان‌شناسان به «تمدن سفال قرمز» معروف است (نک‍ : کام‌بخش‌فرد، «کاوش ... »، 67، تهران ... ، 11-12). 
تقریباً در حدود میانه‌های هزارۀ 2 تا اوایل هزارۀ 1 ق‌م، تازه‌واردانی که بارزترین مشخصۀ آنان استفاده از سفالهایی به رنگ خاکستری تیره بود و به باور بیشتر پژوهشگران تاریخ منشأ آریایی داشتند، در تپه‌های قیطریه مستقر شدند و جای مردم متعلق به تمدن سفال قرمز را گرفتند. آثار قابل توجهی از صاحبان تمدن سفال خاکستری در حوزۀ شمیران مانند خجیر، حصارکِ شمیران، پل رومی، اوین، دروس، چیذر، بوستان پنجم سلطنت‌آباد (پاسداران) و عباس‌آباد یافت شده است (همان، 14-15، «کاوش»، 66). 
هرچند این یافته‌ها دیرینگی سکونت انسان را در محدودۀ شمیران به اعصار پیش از تاریخ می‌رساند، اما با این حال، در منابع تاریخی پیش از اسلام و نخستین سده‌های اسلامی نامی از شمیران دیده نمی‌شود. شمیران در ناحیه‌ای جای دارد که در متون تاریخی و جغرافیاییِ نخستین سده‌های اسلامی از آن با نام «قصران» یاد شده است. قصران در آن روزگار به ناحیه‌ای بزرگ و کوهستانی واقع در شمال جلگۀ ری اطلاق می‌شد که خود به دو بخش قصران داخل و قصران خارج تقسیم می‌گشت و از توابع ولایت ری بـه شمـار می‌رفت (نک‍ : اصطخری، 209؛ ابن‌حوقل، 379؛ مقدسی، 386؛ یاقوت، 4 / 105). 
برپایۀ گزارشهای این دسته از جغرافی‌نویسان، حد جنوبی ناحیۀ قصران کوه طبرک در شمال ری بود (نک‍ : حمدالله، 53) که امروزه کوه بی‌بی‌شهربانو خوانده‌می‌شود، حد شرقی آن به ناحیۀ دماوند می‌رسید، حد غربی آن روستای کن را در بر می‌گرفت، و از شمال تـا کوههای رویان امتداد داشت (نک‍ : کریمان، قصران، 1 / 14-24). 
با توجه به نامهای جغرافیایی امروزی، حد شمالی قصرانِ داخل کوه کلون‌بستک در رشته‌کوههای البرز میانی، و حد جنوبی آن کوههای شمیران در شمال تهران امروزی بوده، و قصرانِ خارج اراضی میان کوههای شمیران تا کوه طبرک در شمال شهر ری را در بر می‌گرفته است؛ درواقع کوههای شمیران حدفاصل قصران داخل و قصران خارج محسوب می‌شده است (نک‍ : همان، 1 / 115- 118). 
ظهیرالدین نیشابوری در کتاب سلجوق‌نامه (ص 22) و محمد راوندی در راحة الصدور (ص 112) ذیل واقعۀ درگذشت طغرل اول سلجوقی در 455 ق / 1063 م در اقامتگاه تابستانی‌اش در تجریش، از این روستا به‌عنوان روستایی نزدیک ری از توابع قصران بیرون (خارج) یاد کرده‌اند. عبدالجلیل قزوینی رازی، مؤلف سدۀ 6 ق / 12 م، در کتاب نقض آنجا که از آبادیهای اوین (ایون) و فرحزاد (برزاد) یاد می‌کند، بدون آنکه نامی از شمیران ببرد، آن آبادیها را از توابع ری برمی‌شمرد (ص 460-461). یاقوت نیز در اوایل سدۀ 7 ق / 13 م در شرح آبادیهای اوین (اذُون)، فرحزاد (فَرّزاد) و ونک نامی از شمیران به میان نیاورده، و این آبادیها را از توابع قصران خارج و ری برشمرده است (1 / 180، 3 / 872، 4 / 941). 
چنین پیدا ست که در آن روزگار هنوز نام شمیران بر دامنه‌های جنوبی کوه توچال اطلاق نمی‌شده است. ظاهراً برای نخستین‌بار ظهیرالدین مرعشی در سدۀ 9 ق / 15 م ذیل رویدادهای سال 831 ق / 1428 م در دو اثر تاریخی خود، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران (ص 284-285) و تاریخ گیلان و دیلمستان (ص 147، 157)، از قلعه‌ای به نام شمیران در حدود ناحیۀ قصران یاد کرده است. اما به‌درستی معلوم نیست که این قلعه نام خود را از ناحیه‌ای که در آن جای داشته گرفته، یا اینکه بعدها نام این قلعه به‌سبب شهرتش، بر ناحیه‌ای که در آن واقع بوده، نهاده شده است. 
در هر حال، شمیران در تاریخ هنگامی اهمیت یافت که تهران به‌سبب موقعیت سوق‌الجیشی‌اش مورد توجه شاه طهماسب اول صفوی واقع شد و در 961 ق / 1554 م با برپایی برج و بارو بر گرد آن اهمیتی مضاعف یافت (نک‍ : مجدی، 768؛ بافقی، 121؛ اعتمادالسلطنه، مرآة ... ، 1 / 828)؛ با اهمیت یافتن تهران و پررنگ‌شدن نقش آن در رویدادهای تاریخی، رفته‌رفته نام شمیران در منابع تاریخی بیشتر دیده می‌شود. 
کهن‌ترین سند موجود که در آن نام شمیران بر دامنه‌های جنوبی کوه توچال اطلاق شده، فرمانی از شاه طهماسب اول صفوی به تاریخ 961ق است. در این فرمان که املاک و مستغلات موقوفۀ آستانۀ حضرت عبدالعظیم تعیین شده، از شمیران چنین یاد شده است: «چهار هرز (چالهرز امروزی) و بالغ‌آباد واقع در شمران» (هدایتی، 32). این سند که با فاصلۀ زمانی 80 سال از نوشتۀ ظهیرالدین مرعشی تنظیم شده است، شمیران را قلمرو وسیعی می‌بخشد چندان‌که دو روستای چالهرز و بالغ‌آباد را از روستاهای تابع شمیران می‌نامد. برپایۀ منابع دورۀ صفویه می‌توان پذیرفت که طی همین سالها نام قصران بیرون رفته‌رفته به شمیران بدل شده است (معتمدی، 351). 
امین احمد رازی در تذکرۀ هفت اقلیم که تألیف آن‌را در 1002 ق / 1594 م به پایان رسانده، به جای قصران از شمیران به‌عنوان یکی از بلوکهای ولایت ری یاد کرده و در توصیف آن نوشته است: «و بر شمال رویه‌اش ]تهران[ کوهستانی است موسوم به شمیران که قطعه‌ای است از قطعه‌های جنان ... و هیچ مستشهدی در خوبی آن زیاده بر این نیست که در ایام سابق این کوهستان را شمع ایران می‌گفته‌اند و در مضافاتش اقسام میوه نیک می‌شود، خصوص گیلاس که با نهایت خوبی وافر و بی‌قیاس می‌باشد» (3 / 7). 
محمدطاهر وحید قزوینی در اثر خود عباس‌نامه که به شرح زندگانی شاه عباس دوم صفوی (سل‍ 1052-1077 ق / 1642-1666 م) اختصاص دارد، در ذکر رویدادهای سال 1074 ق، سفر شاه عباس دوم از اشرف (بهشهر کنونی) به تهران را گزارش کرده است. با اینکه این سفر از راه قصران صورت گرفته بوده، وحید قزوینی هیچ نامی از قصران نبرده است. بنابه نوشتۀ او، شاه صفوی و همراهانش بر سر راه خود چند روزی را در لار اقامت گزیدند و از آنجا راهی لواسان شدند و چون راه لواسان به تهران از کوههای سخت‌گذر می‌گذشت، به‌ناچار به جانب دماوند تغییر مسیر دادند و از آنجا به شمیران رفتند و پس از چند روز توقف در آنجا راهی تهران گشتند (ص 330-331). 
محمدمفید بافقی از دیگر مؤلفان روزگار صفویان، در کتاب جغرافیایی مختصر مفید که آن را در شرح احوال شهرها و ولایات ایران نوشته، و نگارش آن‌را در 1091 ق / 1680 م به پایان رسانده است، اراضی کوهستانی شمال تهران را شمیران خوانده (ص 121) و در توصیف آن نوشته است: «در کوهستان واقع شده و در نهایت خوش ـ هوایی است، و آبهای کوثرمثال در آن ملک جاری است» (ص 118). او در ادامه به توصیف قلعۀ شمیران پرداخته است؛ اما با توجه به موقعیت جغرافیایی این قلعه و آثار برجای مانده از آن، توصیفات او از قلعه اغراق‌آمیز می‌نماید. به نوشتۀ او قلعۀ شمیران دژی استوار بود که در آن «دو هزار و هشتصد سرای عالی ساخته بودند» (همانجا). 
منابع تاریخی و جغرافیایی دورۀ صفویه جز این اندک‌اشاره‌ها، آگاهیهای روشنی از وضعیت شمیران در آن روزگار به‌دست نمی‌دهند. اما پس از برافتادن صفویان که در پی آن سراسر ایران دستخوش فتنه‌گریهای مدعیان تاج و تخت شد، تهران به‌سبب موقعیت ممتاز نظامی‌اش، نزد مدعیان قدرت سیاسی اهمیت مضاعف یافت. از آن پس هرقدر بر اهمیت تهران افزوده گردید، منابع تاریخی نیز آگاهیهای بیشتری از وضعیت شمیران به دست دادند. از منابع تاریخی این دوره چنین مستفاد می‌شود که شمیران در آن هنگام ییلاق تهران به شمار می‌رفته است. کریم خان زند پس از سرکوب محمدحسن خان قاجار در 1172 ق / 1759 م، قصد آن داشت که برای تسلط بر اوضاع، در تهران اقامت گزیند؛ ازاین‌رو دستور داد در تهران عمارتی خاص او برپا دارند، اما به‌سبب شدت گرمای هوای آنجا، با همراهان خود به شمیران رفت و تابستان را در آنجا گذراند (نک‍ : موسوی، 91؛ اعتمادالسلطنه، مرآة، 1 / 843-844).