آستانه حضرت عبدالعظیم

در شرق حرم عبدالعظیم، مسجد زنانه یا پایین پا، از ساخته‎های روزگار صفویان (مصطفوی، 1/293)، واقع است که پیش از احداث صحن و ایوان شمالی، مدخل اصلی حرم بود. ولی سپس آن مدخل را مسدود و دهلیز آن را به مسجد زنانه تبدیل کردند (هدایتی، 272). همان‌سان که اشاره شد، از کتیبه‎های درهای منبت‎کاری که اکنون در خزانۀ آستانه است، می‎توان حدس زد که مسجدی به نام مسجد جنت‎سرا در بخش شمالی حرم بوده است (مصطفوی، 1/157؛ هدایتی، 27). دور نیست که آن مسجد، همان رواق کوچکی باشد که اکنون میان ایوان بزرگ شمالی و حرم عبدالعظیم واقع است. این رواق از سوی جنوب به‌وسیلۀ 2 در زرین بزرگ به حرم می‎پیوندد. ازارۀ رواق از کاشی معرق و رنگارنگ است و از بالای آن تا سقف و همۀ سقف آینه‎کاری است. میان این رواق و مسجد زنانه یا مسجد پایین پا در شرق حرم، درِ بزرگ چوبی زیبایی جای دارد که کتیبه‎ای حاوی آیات قرآن مجید بر حاشیۀ آن حکاکی شده و بر بالای آن تاریخ 904ق/ 1499م ــ روزگار تیموریان ‍ قابل مشاهده است.

5. امامزاده

الف‌ـ بقعۀ امامزاده حمزه (ه‍ م)، فرزند امام موسى‎کاظم(ع) از بقاع متبرکۀ معروف و در طرف جنوب غربی حرم عبدالعظیم واقع است. امامزاده حمزه از 4 سوی به بیوتات اطراف می‎پیوندد. درِ شمالی به رواق میان مسجد بالاسر و حرم امامزاده حمزه، درِ جنوبی به مسجد زنانه و درِ شرقی به راهروِ جنوبی حرم عبدالعظیم متصل است. درِ غربی را اکنون با دیوار مسدود ساخته‎اند؛ ب ـ بقعۀ امامزاده طاهر (ه‍ م) از فرزندان امام زین‎العابدین(ع)، نیز از بقاع متبرکۀ جنب آستانۀ عبدالعظیم و در سوی شرقی صحن بزرگ، میان این صحن و باغ علی‎جان واقع است.

6. موزه و خزانه

چنان‌که اشاره شد، حرم حضرت عبدالعظیم از دیرباز مورد توجه بوده است و از همان روزگاری که نخستین بنای بقعه پی افکنده شد، به‌تدریج آثاری در اطراف حرم پدید آمده و اشیایی از سوی امیران و وزیران و مردم به حرم اهدا شده که هریک نسبت به قدمت و نفاست خود از جمله ارزشمندترین آثار هنری اسلامی به‌شمار می‎روند. پاره‎ای از این آثار برای جلوگیری از فرسودگی و ویرانی، در تعمیرات متعدد آستانه، به خزانه منتقل گشته، و برخی هم مانند کاشیها و رگ‎چینهای آجری اطراف حرم، در جای خود با پوششهای شیشه‎ای محافظت شده‎اند. کهن‌ترین خبر مستند در باب خزانۀ آستانۀ عبدالعظیم را در فرمان مورخ 950ق/1543م شاه‎طهماسب صفوی می‎توان یافت که وی طی آن دستور داده در میان منازل اطراف آستانه، محلی مناسب برای خزانۀ جدید بیابند (هدایتی، 79). از این فرمان آشکارا برمی‎آید که پیش از آن هم در آستانۀ عبدالعظیم محلی برای خزانه بوده که لابد اشیای نفیس و هدایای زایران و احیاناً نقدینه‎ها را در آنجا نگه می‎داشته‎اند. در سالهای اخیر نیز تعدادی از آثار نفیس آستانه را به خزانه منتقل ساخته‎اند که از آن میان می‎توان به اشیاء زیر اشاره کرد:

الف ـ دو در آهنی با کتیبه‎هایی به خط کوفی به ابعاد 70 و 120 سانتی‌متر که به نظر می‎رسد ازجمله کهن‌ترین آثار این بنا و متعلق به روزگار سلجوقیان باشد. با آنکه بر روی کتیبه‎ها تاریخ 945ق /  1538م دورۀ سلطنت شاه‎طهماسب اول صفوی دیده می‎شود، به عقیدۀ کارشناسان این خط کوفی مربوط به خطوط دورۀ سلاجقه (سدۀ 5 و 6 ق /  11 و 12م) است و حتى نمی‎تواند مربوط به سدۀ 7ق / 13م باشد چه رسد به سده‎های 9 و 10ق / 15 و 16م (مصطفوی، 1 / 154، 155). اگر قدمت این کتیبه‎ها به ثبوت رسد، می‎توان حدس زد که این 2 کتیبه بر درهایی مربوط به روزگار سلاجقه نصب بوده و در روزگار صفویه آن درها را به سبب فرسودگی تعویض یا مرمت و همان کتیبه‎های قدیم را با تغییراتی بر درهای جدید نصب کرده‎اند. این 2 در بعدها در انتهای معبر جنوب غربی امامزاده حمزه نصب شده است (همانجا) و سپس به سبب نفاست، آنها را به خزانه منتقل ساخته‎اند.
ب ـ دو درِ منبت‎کاری بسیار کهن و زیبا به ابعاد 77 / 1 و 94 / 0 متر مربوط به روزگار شاه اسماعیل اول صفوی که اشعاری به خط ثلث برجسته بر آن نقش بسته است (هدایتی، 26، 27). از این اشعار تاریخ 918ق / 1512م به دست می‎آید که مربوط به روزگار حکومت شاه اسماعیل اول صفوی است. حدس زده‎اند که این درها پیش از احداث صحن بزرگ و ایوان شمالی، مدخل اصلی حرم از سوی مشرق، یعنی مسجد زنانۀ فعلی بوده است (مصطفوی، 1 / 156، 157). 
ج ـ یک در منبت‎کاری نفیس که مدتها پیش آن را از گوشۀ جنوب شرقی مسجد بالاسر حرم برداشتند و در شمال ایوان امامزاده حمزه نصب کردند و سپس به خزانۀ آستانه منتقل ساختند. 
گفته‎اند که این در قبلاً در مسجد هولاکو که بعداً به آرامگاه ناصرالدین‎شاه تبدیل شد جای داشته است. بر روی این در 2 کتیبه به خط ثلث برجسته هست که می‎گویند بر روی دری کهن‎تر بوده و پس از تعویض آن، کتیبه‎های مذکور را بر روی در جدید نصب کرده‎اند. بر این کتیبه‎ها تاریخ 848 ق / 1444م دیده می‎شود. از این‎رو این کتیبه‎ها و احتمالاً درِ اصلی، از ساخته‎های روزگار شاهرخ تیموری است (مصطفوی، 1 / 156). 
د ـ یک پنجره از کاشی مشبک بسیار نفیس به ابعاد 58 / 1 و 56 / 1 متر، مرکب از 12 خشت کاشی. این پنجره بر فراز در میانی ایوان بزرگ شمالی نصب بوده و به استناد کتیبه‎ای که مربوط به آخرین آینه‎کاری عصر قاجار در ایوان مذکور است، در عهد ناصرالدین‎شاه به دستور امین‎السلطان در 1309ق / 1891م ساخته شده است (همو، 1 / 160). 
هـ ـ چیزهایی از قبیل پرده‎های بسیار نفیس، قرآنهای خطی، فرشهای متعدد، شمعدانهای قدیمی و پرارزش و تابلوهای نقاشی و روپوش زری و کهن صندوق مزار مربوط به روزگار صفویه. 
هم‎اکنون برای گردآوری و طبقه‌بندی این اشیاءِ نفیس به گونه‎ای که در معرض بازدید علاقه‎مندان قرار گیرد، ساختمانی ویژۀ موزۀ آستانه در غرب صحن ناصرالدین‎شاه در دست ساختمان است. درِ غربی این موزه متشکل از سردر کاشی بسیار کهن و زیبای حرم است که قبلاً برای جلوگیری از فرسودگی و انهدام به خزانه منتقل گشته بود. با آغاز بنای موزه، این سردر و کتیبه‎های بسیار کهن و زیبای آن توسط استادان فن، در غرب موزه نصب شده است. 

7. کتابخانه

همراه با اشیای گرانبهایی که در طی روزگار به آستانۀ حضرت عبدالعظیم اهدا یا وقف شده، کتابها و قرآنهای خطی نفیسی هم بوده است، چنانکه شاه‎عباس صفوی در 1037ق / 1627م تعداد 119 جلد کتاب وقف آستانه کرده که 3 جلد از آنها هنوز باقی است (کتابخانۀ مرکزی، 3 / 64). 
لابد کتابخانه‎ای در آستانه بوده است که میرزامحمدتقی نوری در حدود 1230ق / 1814م از آن استفاده کرده است. اما از محل و چگونگی آن اطلاعی در دست نیست. کتابخانۀ معتبر و مفصلی که گفته‌اند در محل فعلی کفش‎کن ایوان بزرگ بوده (مصطفوی، 1 /  158)، ظاهراً می‎بایست مربوط به روزگار قاجار باشد که طی آن ابنیه و بیوتات آستانه توسعه یافته است. در 1324ش کتابخانه‌ای در شرق امامزاده حمزه تأسیس شده که تا 1339ش دایر بوده است. در اردیبهشت آن سال در جنوب امامزاده حمزه، کتابخانه‎ای در 2 طبقه ساخته شده که تاکنون نیز برجای است. کهن‎ترین قرآن خطی آستانه که در فهرست راهنمای گنجینۀ قرآن موزۀ ایران باستان ثبت شده، قرآنی است بسیار نفیس به خط نسخ و ثلث که در 940ق / 1533م به روزگار شاه‎طهماسب اول نگاشته شده است (هدایتی، 28؛ مصطفوی، 1 /  159). نیز مجموعۀ اسناد و فرامین و وقفنامه‎های آستانه که به همت احمد هدایتی گردآوری شده، در کتابخانه نگاهداری می‎شود. کهن‎ترین سند رسمی، فرمان شاه‎طهماسب دربارۀ اوقاف و تولیت آستانۀ عبدالعظیم است. کتابخانۀ آستانه هم‎اکنون نزدیک به 000‘6 جلد کتاب چاپی و خطی دارد. 

بخش دوم ـ تولیت 

تولیت بقاع متبرکه و املاک و رقبات وابسته به آنها، اساساً بر طبق شرع، وابسته به نظر واقف است و از همین روی متولیان مختلف از سوی واقفان املاک و رقبات عهده‎دار ادارۀ امور مربوط به تولیت خود بوده‎اند. ولی برای جلوگیری از تصرفات نامشروع و هماهنگ کردن امور مربوط به موقوفات، از روزگاران گذشته چنین مرسوم شده که تولیت واحدی با تأیید سلطان وقت تعیین گردد که کارگزاران دولت نیز در امور مربوط به آن از دستورهای او پیروی کنند. 
دربارۀ متولیان آستانۀ عبدالعظیم پیش از روزگار صفویه، سندی مکتوب دیده نشده است. کهن‎ترین اثری که در این باب به دست آمده، فرمان شاه‎طهماسب صفوی است که طی آن تولیت مزرعه‎ای به نام مبارک‎آباد درخوارری را که طغرل سلجوقی وقف آستانه کرده بود، به سیدشرف‎الدین وا گذاشته است (هدایتی، 90). از روی فرمانهای دولتی که از عهد صفویه تاکنون به جای مانده است می‎توان سلسلۀ متولیان آستانه را که نوادگان آنها تا چند سال پیش عهده‎دار تولیت این آستانه بودند، شناخت. در روزگار شاه‎طهماسب، میرزاحبیب‎الله، فرزند بزرگ میرسیدحسین خاتم‎المجتهدین و نوادۀ دختری محقق ثانی، به تولیت آستانه گمارده شد. سپس جای او را میرزا ابراهیم شیخ‎الاسلام نوادۀ خاتم‎المجتهدین گرفت و تولیت آستانه در خانوادۀ او ادامه یافت (ایرانشهر، 2 / 1337). در 1330ق / 1912م چندی پس از تشکیل وزارت معارف و اوقاف، تولیت میرزا هدایت‎الله از همان سلسله، از سوی کسانی که مأمور نظارت و رسیدگی به موقوفات آستانه شده بودند، تأیید شد (همانجا) و فرزندان او نیز تا چند سال پیش ادارۀ آستانه را به عهده داشتند. نام این متولیان در فرامین شاهان صفوی و کتاب تحفۀ سامی اثر سام‎میرزا فرزند شاه‎اسماعیل صفوی آمده است. از شاه‎عباس و شاه‎طهماسب دوم و اشرف افغان و کریم‎خان زند و شاهان قاجار نیز فرامینی دربارۀ تولیت در دست است. 

بخش سوم ـ موقوفات

همگام با افزایش اهمیت و توسعۀ آستانۀ حضرت عبدالعظیم، از دیرباز کسانی مزارع و املاک و رقبات و اشیائی، غالباً با تعیین مورد مصرف آنها، وقف آستانه کرده‎اند و فرمانهایی نیز از سوی حاکمان وقت دربارۀ موقوفات صادر شده که هم‎اکنون پاره‎ای از آنها در دست است. کهن‎ترین خبری که دربارۀ اوقاف آستانه دیده شد، روایت قزوینی رازی (ص 220) است که می‎گوید مجدالملک براوستانی اوقافی برای حضرت عبدالعظیم مقرر داشته است. کهن‎ترین فرمان دولتی در این‌باره، فرمان مورخ 960ق / 1553م شاه‎طهماسب است که صورت موقوفات غیرمنقول آستانه با مشخصات کامل در آن ذکر شده است. 
براساس این فرمان، 16 رقبه مزرعه و باغچه در ری و شمیران و شهریار، از جمله املاک وقفی آستانه بوده که امروزه 5 رقبه از آن باقی و در تصرف آستانه است ( ایرانشهر، 2 / 1335) و بقیه در طی روزگار به علت نابسامانیهای سیاسی و سوءادارۀ آستانه، توسط کسانی تصرف شده است و کهن‎ترین رقبۀ وقفی مشخص، مزرعۀ مبارک‎آباد معروف به خیرآباد واقع در ناحیۀ خوار شهر ری بوده که طغرل سلجوقی وقف آستانه کرده است (هدایتی، 90، «فرمان شاه‎طهماسب»). به جز فرمان شاه‎طهماسب، فرامین دیگری از سلاطین صفویه و زندیه و قاجاریه در دست است. موقوفات آستانه شامل زمینهای کشاورزی، روستا، قنات آب، ساختمان و اشیای گوناگون است (برای سایر موقوفات، نک‍ : کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد، فهرست میکروفیلمها، 1 / 10-12).

مآخذ

ابن‎اسفندیار، محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران، کلالۀ خاور، 1320ش، ص 120؛ اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1347ش، ص 170؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن‎خان، مرآت‎البلدان، به کوشش پرتو نوری علاء و محمدعلى سپانلو، تهران، اسفار، 1364ش، 1 / 513؛ ایرانشهر (ذیل اوقاف)، 2 / 1331-1332؛ بهبهانی، محمدباقر، تعلیقات علی منهج‎المقال، تهران، 1306ق، ص 196؛ پیرنیا، محمدکریم، «درگاه و کتیبۀ آستانۀ حضرت عبدالعظیم»، مجلۀ باستانشناسی و هنر ایران، س 2، شم‍ 2 (بهار 1348ش)، صص 4-6؛ جواهرکلام، عبدالعزیز، تاریخ تهران، تهران، منوچهری، 1357ش، صص 18، 30؛ حلی، حسن ‎بن یوسف، خلاصةالاقوال فی معرفةالرجال، تهران، 1310ق، ص 64؛ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس‎المؤمنین، تهران، اسلامیة، 1375ق، 2 /  458، 460؛ عبدالرزاق سمرقندی، مطلع سعدین، به کوشش محمدشفیع، لاهور، 1365ق، 2 (1) / 321، 322؛ عطاردی قوچانی، عزیزالله، عبدالعظیم‎الحسنی حیاته و مسنده، تهران، 1343ش، صص 295، 296؛ فصیحی خوافی، احمد بن محمد، مجمل، به کوشش محمود فرخ، مشهد، باستان، 1339ش، 3 / 264؛ قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، به کوشش جلال‎الدین محدث، تهران، انجمن آثار ملی، 1358ش، صص 220، 577؛ کاشفی، ملاحسین واعظ، روضةالشهداء، به کوشش ابوالحسن شعرانی، تهران، اسلامیه، 1349ش، صص 253، 401؛ کتابخانۀ مرکزی، فهرست خطی، 3 / 64؛ کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد، فهرست میکروفیلمها، 1 / 10-12؛ کجوری، محمدباقر، جنةالنعیم، تهران، 1296ق، صص 444، 450؛ کربلایی تبریزی، حافظ‎حسین، روضات‎الجنات، به کوشش جعفرسلطان قرایی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349ش، 2 / 660 حاشیه؛ کریمان، حسین، ری باستان، تهران، انجمن آثار ملی، 1345ش، 1، 2، جم‍ ؛ مرعشی، محمدباقر، الرواشح‎المساویة، قم، کتابخانۀ آیت‎الله مرعشی، 1405ق، ص 50؛ مستوفی، حمدالله، نزهة‎القلوب، به کوشش گای لسترنج، لیدن، 1331ق، ص 54؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، تهران، انجمن آثار ملی، 1361ش، جمـ ؛ نجاشی، احمد، رجال، بمبئی، 1317ق، ص 173؛ نوری طبرسی، حسین، مستدرک‎الوسائل، تهران، اسلامیة، 1382ق، 3 / 614؛ هدایت، رضاقلیخان، روضةالصفای ناصری، تهران، خیام، 1339ش، 10 / 106، 811؛ هدایتی، محمدعلی، آستانۀ ری، مجموعۀ اسناد و فرامین، تهران، 1344ش، جم‍ ؛ نیز: تحقیقات محلی نگارندۀ مقاله، زمستان 1365ش.

صادق سجادی