اقیانوس هند

سرد سال از قارۀ آسیا بر می‌خیزند، خشك و عاری از رطوبتند. در نتیجه، در این طوقه تابستان فصل باران، و زمستان دورۀ خشكی است. مقدار باران سالانه در نواحی شرقی دریای عربستان و خلیج بنگال از 40 اینچ (ح 100 سانتی‌متر) در سال تجاوز می‌كند، ولی در نواحی غربی از حدود 10 اینچ (25 سانتی‌متر) بیشتر نیست. در نواحی نزدیك استوا مقدار باران سالانه خیلی بیشتر از این است و از 70 اینچ (178 سانتی‌متر) تجاوز می‌كند.
میزان متوسط دمای تابستان در این طوقه °25 تا °28 سانتی‌گراد است كه در حواشی شرقی افریقا به علت جریانات سرد سومالی به °23 تقلیل می‌یابد. در زمستانها متوسط دمای سراسر این طوقه حدود °22 سانتی‌گراد است. ابری بودن هوا در تابستانها 60٪ تا 70٪ و در زمستانها 10٪ تا 30٪ است.
2. طوقۀ بادهای بسامان كه بین °10 تا °30 عرض جنوبی قرار دارد. در این طوقه جریانات مداوم هوا از جنوب شرقی و حاصل توده هواهای استوایی است كه تحت تأثیر پر فشار دائمی اقیانوس قرار دارند. در شمال این طوقه متوسط دمای سال °23 سانتی‌گراد، ولی در حدود °30 جنوبی در تابستان نیم كرۀ شمالی °16 تا °17 سانتی‌گراد، و در زمستان °20 تا °22 است. باران این طوقه اندك و از 8 اینچ (20 سانتی‌متر) در شمال تا 4 اینچ (10 سانتی‌متر) در جنوب تفاوت می‌كند.
3. طوقۀ سوم در منطقۀ جنوب استوایی و معتدلۀ نیم كرۀ جنوبی بین °30 و °45 عرض جنوبی قرار دارد و شرایط اقلیمی آن تابعی از پر فشار دائمی جنوب اقیانوس هند (در حدود °35 عرض جنوبی) است. بادهای غربی با شدت بیشتری در جنوب این طوقه می‌وزند. درجۀ گرما در طول سال با افزایش عرض جغرافیایی تقلیل می‌یابد، به این صورت كه در زمستان نیم كرۀ شمالی از °20-°22 تا °10 سانتی‌گراد و در تابستان آن از °16-°17 تا °6-°7 سانتی‌گراد تفاوت می‌كند. مقدار باران این طوقه همه جا یك نواخت و سالانه در حدود 40 اینچ (100 سانتی‌متر) است.
4. طوقۀ بین °45 عرض جنوبی و قارۀ قطب جنوب كه دارای آب و هوایی قطبی و جنب قطبی است. شرایط عمومی این طوقه را فعل و انفعال كم فشار قطب جنوب و پر فشار دائمی جنوب اقیانوس هند به وجود می‌آورد. بادهای غربی كه گاهی با شدت طوفانی می‌وزند، در تمام سال در بخش اقیانوسی این طوقه حكم‌فرما هستند، ولی در حاشیۀ قارۀ قطب جنوب بادهای شرقی تحت‌تأثیر یخ بندانهای قطبی به وجود می‌آیند. متوسط گرمای تابستان این طوقه (ماههای آذر، دی و بهمن) از °6 تا °7 سانتی‌گراد در شمال، تا °16- در جنوب، و در زمستان از °10 تا °4- تفاوت می‌كند ( بریتانیكا، IX / 311). باران سالانه از 120 سانتی‌متر در شمال، تا 60 سانتی‌متر در جنوب تقلیل می‌یابد. در این طوقه بر روی هم تغییرات سالانۀ گرمایی هوا زیاد نیست و از °5 تا °6 سانتی‌گراد تجاوز نمی‌كند، مگر در بخش جنوب غربی كه به °15 سانتی‌گراد می‌رسد (همان، IX / 310-311).

هیدرولوژی

شرایط هیدرولوژیك اقیانوس هند را تنها اوضاع اقلیمی اقیانوس به وجود نمی‌آورد، بلكه امتزاج آبهای آن با آبهای دریاها و اقیانوسهای اطلس و كبیر و قطب جنوب در این امر تأثیر فراوان دارد (همانجا). از میان دریاهای وابسته، 3 دریای مدیترانه‌ای در شرایط هیدرولوژیك بیشتر اثر می‌گذارند و آن سه عبارتند از خلیج فارس و دریای سرخ در شمال غرب، و دریای مدیترانه‌ای كه استرالیا را از آسیای جنوب شرقی جدا می‌سازد (تومچاك، 140).

گرمای آب

تعادل گرما در اقیانوس هند همواره مثبت است و به طور متوسط سالانه از 88 تا 156 كیلوكالری (در سانتی‌متر مربع در سال) تفاوت می‌كند. وضع نیروی وارد بر سطح آب در مدارات مختلف بر حسب كیلوكالری در سانتی‌متر مربع در سال به این شرح است (GSE, X / 219).
°10 تا °20 عرض شمالی 25 تا 43
خط استوا تا °10 عرض جنوبی 16- تا 9

°30 تا °40 عرض جنوبی 56 تا 80
°40 تا °50 عرض جنوبی 24- تا 86-
در ماههای تابستان عدم تقارن محسوسی در دمای آب اقیانوس در شمال °20 عرض جنوبی دیده می‌شود. در این ماهها دمای آب در نواحی شرقی اقیانوس °6 بیشتر از نواحی غربی است (°28 سانتی‌گراد در خلیج بنگال، °22 در رأس العسیر). در جنوب °20 عرض جنوبی دمای آب اقیانوس از °22 تا °1- سانتی‌گراد در نزدیكی قارۀ قطب جنوب تفاوت می‌كند.
در زمستانها در بخشهای شمالی دمای آب در دریای عمان °23 و در خلیج بنگال °25 است. در همین فصل در °25 عرض جنوبی °25 تا °27 سانتی‌گراد و در مدار °40 عرض جنوبی °14 تا °16 سانتی‌گراد و در سواحل قارۀ قطب جنوب تا °1- به ثبت رسیده است.
در نزدیكی خط استوا دمای آب در نواحی شرقی اقیانوس °28 سانتی‌گراد است. نوسان سالانۀ دمای آب سطحی اقیانوس در بخش بزرگی از آن در حدود °4 تا °5 سانتی‌گراد است. در نواحی استوایی مشرق اقیانوس و جنوب عرض جنوبی تغییر سالانۀ دما °2 سانتی‌گراد، ولی در نواحی پر فشار جنوب اقیانوس ممكن است تا °10 برسد. در حواشی شمالی اقیانوس تغییرسالانۀ دمای آب سطحی تابعی از گرمای جو است، به‌گونه‌ای كه در خلیج فارس تغییر سالانۀ دما از °14 سانتی‌گراد تجاوز می‌كند ( بریتانیكا، IX / 311؛ نیز نك‍ : «دائرة المعارف ... »، XIX / 87، نقشه‌هایی از پراكندگی دمای سطحی آب اقیانوس).

شوری آب

شوری آبهای سطحی اقیانوس هند از 32 تا 37 در هزار تفاوت می‌كند. در شمال غرب این اقیانوس، خلیج فارس و دریای سرخ عامل اصلی شوری آب اقیانوس محسوب می‌شوند و در نتیجه در فاصلۀ بین خط استوا و دریای عربستان مقدار نمك آب از 37 در هزار هم تجاوز می‌كند، درحالی‌كه در نواحی شرقی به 34 و حتى 32 در هزار می‌رسد كه این تقلیل بر اثر ورود آبهای شیرین رودهای بزرگ و مقدار باران سالانه است. از °40 عرض جنوبی تا سواحل قارۀ قطب جنوب شوری آب اقیانوس از 35 در هزار به 5 / 33 در هزار تقلیل پیدا می‌كند كه در اینجا تقلیل شوری به علت ذوب شدن یخهای قطبی است. در قسمتهای دیگر اقیانوس هند مقدار نمك آبهای سطحی اقیانوس به طور متوسط كمی بیشتر از 35 در هزار است ( بریتانیكا، همانجا).

چگالی آب سطحی

درجۀ گرما تأثیر بسزایی در چگالی آب اقیانوسها دارد و در نتیجه نقشۀ پراكندگی چگالی آبها نظیر نقشۀ پراكندگی گرمای آب از كار در می‌آید. در اقیانوس هند كمترین چگالی آب سطحی در خلیج بنگال 022 / 1 گرم در سانتی‌متر مكعب، و بیشترین آن در دریای عربستان در حدود 025 / 1 گرم در سانتی‌متر مكعب است. در نیمۀ جنوبی اقیانوس چگالی آب از 023 / 1 گرم در سانتی‌متر مكعب در خط استوا تا 027 / 1 گرم در ناحیۀ قطب جنوب تفاوت می‌كند (همانجا).
مقدار اكسیژن آبهای سطحی اقیانوس هند از 5 / 4 در هزار در نواحی شمالی تا 7- 8 در هزار در عرض °50 جنوبی تفاوت می‌كند، ولی در عمق 200 تا 400 متری این مقدار از 21 / 0 تا 76 / 0 در شمال، تا 4 / 2 در هزار در جنوب در تغییر است. در اعماق زیاد اقیانوس مقدار اكسیژن دوباره افزایش می‌یابد و در لایه‌های كف اقیانوس از 03 / 4 در هزار تا 68 / 4 در هزار اندازه‌گیری شده است.
رنگ آب اقیانوس هند در بیشتر وسعت آن آبی سیر، و در نواحی نزدیك قطب جنوبی آبی روشن، و در بعضی جاها مایل به سبز است (GSE, X / 220).

مشخصات عمومی آب

یكی از خواص عمومی آب اقیانوسها این است كه با ازدیاد عمق از گرما و میزان نمك آن كاسته می‌شود و بر چگالی آن افزوده می‌گردد، ولی این حكم در مورد آبهای اقیانوس هند در عرضهای °45 تا °50 جنوبی صدق نمی‌كند، زیرا در این ناحیه از عمق 500 تا 000‘ 3 متری یك لایه آب گرم كه از نواحی جنوبی استوا سرچشمه می‌گیرد، در زیر آبهای سرد زیرین اقیانوس وجود دارد و در شمال °40 عرض جنوبی یك لایۀ دیگر با شوری كمتر كه از نواحی قطب جنوب بر می‌خیزد، در اعماق 500 تا 000‘1 متری مشاهده می‌شود. در شمال 10 عرض جنوبی آبهای فوق‌العاده شور دریای سرخ از طرفی و آبهای كم نمك خلیج بنگال از طرف دیگر باعث می‌شود كه حداكثر و حداقل شوری به ترتیب در 500 متر اول آب اقیانوس مشاهده شود. به طور كلی تغییرات عمده در دما و شوری و چگالی آب اقیانوس در 200‘1 تا 500‘1 متری از سطح آب بروز می‌كند. در این لایه از آب اقیانوس هند دمای متوسط آب °4 تا °6 سانتی‌گراد، شوری آن 6 / 34 تا 7 / 34 در هزار و چگالی آن 027 / 1 تا 028 / 1 گرم در سانتی‌متر مكعب است و از 500‘1 متر به پایین تغییر محسوسی در شوری و چگالی آب دیده نمی‌شود، ولی دمای آب °1 تا °2 است كه در نواحی قطبی به °1- سانتی‌گراد تقلیل می‌یابد.

یخ بندان

در بخشهای قطبی اقیانوس هند در ماههای زمستان نیم كرۀ جنوبی آبهای ساحلی تا دهها كیلومتر از ساحل به ضخامت 2 تا 4 متر یخ می‌بندد. در ماههای دی و بهمن (تابستان نیم كرۀ جنوبی) كه یخها ذوب می‌شود، بادهای طوفانی قطعات بزرگ یخ را به اقیانوس آزاد منتقل می‌سازد و در نواحی مغرب خط نصف‌النهار °90 شرقی این كوههای یخی تا عرض °65 جنوبی می‌رسند و به ندرت در °40 جنوبی نیز به چشم می‌خورند
( بریتانیكا، IX / 311-312).

جزر و مدّ

در نواحی باز اقیانوس هند جزر و مد كم و اصولاً نیمروزی است و در سواحل به طور متوسط از 50 سانتی‌متر تا 5 / 1 متر تغییر می‌كند، ولی در بعضی سواحل شرقی مانند استرالیا به 6 تا 9 متر می‌رسد. در سواحل شمال غربی (دریای عربستان) و شمال شرقی (خلیج بنگال) نوسانات شدید در جزر و مد مشاهده می‌شود (همانجا).

جریانات آب

حركات آب سطحی تابع بادهای غالب است. از این رو در شمال °10 عرض جنوبی بر اثر وزش بادهای موسمی حركت آبهای سطحی اقیانوس از فصلی به فصل دیگر تغییر می‌كند. در ماههای سرد سال آبها با سرعتی برابر 30 تا 50 سانتی‌متر در ثانیه در جهت عكس حركت عقربۀ ساعت حركت می‌كنند و در ماههای گرم سال این حركت بر عكس به وقوع می‌پیوندد، ولی در خلیج بنگال در تمام سال جریانات ملایمی با سرعت 20 تا 30 سانتی‌متر در ثانیه در جهت عكس حركت عقربۀ ساعت وجود دارد. بادهای موسمی در تابستان باعث می‌شوند كه در یك طوقۀ 10 درجه‌ای در شمال و جنوب خط استوا آب با سرعتی برابر با 40 سانتی‌متر در ثانیه از مغرب به مشرق حركت كند كه این جریان هم در زمستان به صورت معكوس در می‌آید. در جنوب خط استوا جریانات دریایی تقریباً ثابت و مداوم است و این حالت از وزش بادهای بسامان یا جنوب استوایی پیروی می‌كند، ولی بین °40 تا °60-°65 جنوبی جریانات حول قطبی تحت‌تأثیر بادهای غربی به سمت مشرق در حركتند. در نواحی مجاور قارۀ قطب جنوب یك سلسله بادهای محلی در جهت حركت عقربۀ ساعت وجود دارد (نك‍ : «دائرةالمعارف»، XIX / 89-90، نقشه‌های مربوط به جریان آب در زمستان و تابستان). آنچه دربارۀ آبهای سطحی گفته شد، تا عمق 500 متری در نواحی شمالی اقیانوس هند صدق می‌كند، ولی از عمق 457 متر به پایین كه تغییرات فصلی كمتر بدان نواحی نفوذ می‌كند، یك جریان غربی با سرعتی برابر با چندین سانتی‌متر در ثانیه در شمال °30 عرض جنوبی مشاهده شده است. جریان حول قطبی كه بدان اشاره شد، تا كف اقیانوس ادامه دارد. در حواشی جریاناتی كه در جهت مخالف همدیگر حركت می‌كنند و نیز در جاهایی كه تغییرات ناگهانی در سرعت حركت جریانات بروز می‌كند، حداكثر حركات عمودی آب اقیانوس را می‌توان مشاهده كرد. از این رو، در حدود °5 جنوبی یعنی منطقۀ واگرای جنب استوایی آب اقیانوس بالا می‌آید و در °30 تا °10 جنوبی، یعنی منطقۀ همگرای جنب استوایی و نیز در منطقۀ همگرای قطبی (°50 تا °55 جنوبی) آب اقیانوس فرو می‌نشیند و همین بالا آمدن و پایین رفتنهاست كه توده‌های آب اقیانوس را به حركت در می‌آورد ( بریتانیكا، IX / 312).

گیاهان و جانوران

چنانكه پیش از این اشاره شد، قسمت اعظم سطح آبی اقیانوس هند در مناطق استوایی و معتدل جنوبی واقع شده، و از مشخصات آبهای كم‌عمق نواحی استوایی وجود انواع مرجان است كه همراه با جلبكهای آهكی قرمز قادرند جزایر و آب بندهای مرجانی به وجود آورند. این قبیل محیطهای مرجانی نیز به نوبۀ خود محلهای مناسبی برای زندگی انواع اسفنجها، كرمها، خرچنگها، ستاره‌های دریایی و گونه‌های نرم تنان فراهم می‌آورند.
قسمت عمده‌ای از سواحل استوایی اقیانوس هند را انواع جنگلهای باتلاقی با حیوانات مخصوص تشكیل می‌دهد كه از آن جمله نوعی ماهی است كه قادر است مدت مدیدی خارج از آب زندگی كند.
حیات حیوانی در سواحل جزر و مدی استوایی اقیانوس هند زیاد نیست، زیرا شدت تابش آفتاب باعث هلاك حیوانات می‌شود و در سواحل معتدل كه تابش آفتاب شدید نیست، جبلكهای قرمز و قهوه‌ای و انواع حیوانات بی‌مهره، به صورت انبوه رشد می‌كنند. در آبهای سطحی اقیانوس هند و مخصوصاً تا عمق 90 متر موجودات زندۀ فراوان زندگی می‌كنند كه از آن جمله می‌توان انواع تك سلولیها مانند پلانكتون و گونه‌های جلبك را نام برد. در دریای عربستان نوعی جلبك آبی ـ سبز وجود دارد كه غالباً نور شب‌تاب و شفافی از آن به چشم می‌خورد (همانجا).

منابع طبیعی

در محدودۀ اقیانوس هند مواد طبیعی فراوان، از جمله نفت و گاز در فلات قارۀ خلیج فارس، دریای سرخ، تنگۀ باس در غرب استرالیا و نقاط دیگر، روتیل و زیركُن در شمال غربی استرالیا، مادۀ بسیار كمیاب مونازیت در ماسه‌های ساحلی هند، الماس و املاح فسفری در سواحل آگولاس، سنگهای مرجانی در نقاط مختلف نواحی استوایی، رگه‌های غنی آهن، مس، منگنز و فلزات دیگر در دریای سرخ، سنگ كرم در بخشهای میانی اقیانوس و سرانجام مقادیر عظیمی از سنگهای منگنز همراه با بسیاری فلزات نایاب دیگر كه در بستر اقیانوس كشف شده است، یافت می‌شود (همانجا).

جغرافیای تاریخی و نظریات جغرافی‌دانان مسلمان

نام: در میان دریاها و اقیانوسهای جهان كمتر واحدی دیده می‌شود كه مانند اقیانوس هند در طول تاریخ به نامهای گوناگون نامیده شده باشد. به گفتۀ خوارزمی دریای قلزم، دریای اخضر، دریای سند، دریای هند، دریای چین و دریای بصره كه بخشهایی از آنها به یكدیگر پیوسته‌اند، دریای كبیر را به وجود می‌آورند(ص 74). سهراب هم دریای قلزم، سند، هند، چین و فارس را دریای بزرگ جنوبی نامیده است (ص 59). ابن خردادبه از آن به نام بحر اخضر یاد كرده است (ص 97). یعقوبی نیز آن را به همین نام خوانده است (1 / 103). به گفتۀ مؤلف حدود العالم (ص 9-10) «این دریا را تازیان بحرالاخضر خوانند و چنین گفته است ارسطاطالیس اندر كتاب آثار علوی كه این دریا گرد زمین برگردد، چون دائرة الآفاق و كشتی اندر این دریا كار نكند و هیچ كس این دریا نبریده است و ندانند كه آخر او با كجاست». ابوعبید بكری بحر حبشی را بحر چین، هند، سند، زنج، بصره، ابله، فارس، عمان، بحرین، شحر، یمن، ایله و قلزم تعریف كرده است (ص 191). انصاری دمشقی دربارۀ نام این دریا گفته است: پیشینیانی كه سواحل این دریا را پیموده‌اند، آن را به پاره‌هایی بخش كرده، و هر یك را با نام نواحی خاص مجاور آنها نام‌گذاری كرده‌اند تا از این راه دوری آن بر ایشان نزدیك و درازی آن كوتاه گردد و از آن جمله است دریای هركند، دریای غیض، دریای صنف، دریای منسوب به سواحل صنجی (كه مملكت مهراج در آن است)، دریای كله، دریای صندابولات، دریای هند، دریای لاروی، دریای رانج، دریای معبر و سیلان، دریای سراندیب، دریای راهون، دریای قمر (دریای قمار و لقمرانه)، دریای كنبایه، دریای منیبار، دریای سندمند (مند)، دریای فارس، دریای یمن، دریای زنگ و دریای بربر. سپس انصاری هر یك از این دریاها را به تفصیل شرح داده است (ص 252-254).
چنین به نظر می‌رسد كه بحراخضر بیشتر از سایر نامها بر اقیانوس هند اطلاق شده، چنانكه در تقویم البلدان تصریح شده است كه بحر اخضر همان دریای هند است كه بخش شرقی آن دریای چین و شمال آن سرزمین هند و غرب آن بلاد یمن و جنوب آن بر ما معلوم نیست، ولی از خط استوا تجاوز می‌كند و آنجاست كه جزیرۀ سراندیب واقع است (ابوالفدا، 22).

حدود و وسعت

حدود اقیانوس هند را ابن رسته قبل از ابوالفدا بهتر از دیگران تعریف كرده، و آن را از دو سمت مشرق و مغرب مشخص ساخته است، در حالی كه دیگر جغرافی‌دانان بیشتر به شرح حدود شمالی پرداخته‌اند. وی در این باره گفته است كه حدود آن از طرف مشرق از جزیرۀ تیزمكران تا بلاد چین و در سمت مغرب از انتهای عدن آغاز می‌شود و آخر آن به بلاد زابج منتهی می‌گردد. در قسمت شرقی دریای هند شهرهای هندیان، قمار، زنج و اقوام نج و ملیتهای مختلف از مردم هند قرار دارند (ابن رسته، 99). در همین باره بكران گفته است: «ظَهر دریای عمان و پارس را كه با جانب جنوب دارد، دریای اخضر خوانند و ابتدای آن دو از نزدیكی شهر عدن گیرند كه عرض دریا به اندكی بازآید و آن فرضۀ ولایت یمن است. بعد از آن دریا را عرض بیشتر شود و همچنین می‌كشد بر ظهر حدود كرمان و مكران و سند و هند تا حد چین» (ص 22).
یاقوت اقیانوس هند را بزرگ‌ترین دریای منشعب از بحر محیط دانسته، و گفته است كه پهناورترین آنهاست كه بیش از همه جزایر دارد و در سواحل آن بیشتر از دیگر دریاها شهرها گسترده شده‌‌اند. هیچ كس به طور مشخص نمی‌داند كه محل پیوستن آن به اقیانوس محیط كجاست