اقیانوس هند

اُقْیانوسِ هِنْد، سومین اقیانوس زمین (بعد از اقیانوسهای كبیر و اطلس) با وسعتی برابر 000‘600‘73 كمـ2 كه عمق متوسط آن در حدود 890‘3 متر و عمیق‌ترین ژرفای آن 450‘7 متر در بخش خاوری نزدیك جزیرۀ جاوه در چالۀ سواندا در اندونزی است ( بریتانیكا، IX / 307).

حدود و وسعت

اقیانوس هند قسمتی از اقیانوس جهانی و پیوسته‌ای است كه در جنوب قارۀ آسیا و بین افریقا و استرالیا و دیگر جزایر اقیانوسیه و قارۀ قطب جنوب واقع شده است. با اینكه طول شرقی ـ غربی آن از 10 هزار كمـ تجاوز می‌كند، تنها 20٪ از سطح آبهای كرۀ زمین را دربر دارد. آب این اقیانوس در گوشۀ جنوب غربی آن بعد از جنوبی‌ترین نقطه قارۀ افریقا به اقیانوس اطلس می‌پیوندد و در مشرق و جنوب شرقی از لابه‌لای جزایر متعدد اقیانوسیه با آبهای اقیانوس كبیر مخلوط می‌گردد. شمالی‌ترین بخشهای آن در خلیج فارس و دریای سرخ تا °30 شمالی می‌رسد، ولی چون قسمت اعظم آن در نیمكرۀ جنوبی قرار دارد و اغلب راههای بازرگانی آن از نواحی مجاور استوا می‌گذرد، به صورت دریایی استوایی شناخته شده است، در حالی كه آبهای آن در جنوب به سرزمینهای قطب جنوب می‌رسد (همانجا). جنوبی‌ترین نقطه اقیانوس هند را در عرض °70 جنوبی می‌دانند ( آمریكانا، XV / 30).
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
حدود این اقیانوس تاكنون به صورت دقیق و قطعی تعیین نشده است و تنها جایی كه مرز دریایی آن مورد قبول همگان قرار گرفته، مرز آن با اقیانوس اطلس است كه از جنوبی‌ترین نقطۀ قارۀ افریقا یعنی دماغۀ آگولاس در امتداد نصف النهار °20 شرقی تا سواحل سرزمینهای قطب جنوب مشخص شده است ( بریتانیكا، همانجا؛ مؤمنی، 1 / 88- 89).
مرز بین اقیانوس هند و اقیانوس كبیر از دماغۀ جنوب شرقی در جنوب تاسمانی در امتداد نصف النهار، °147 طول شرقی تا سواحل قطب جنوب منظور می‌گردد. تنگۀ باس بین تاسمانی و استرالیا را برخی از محققان جزو اقیانوس هند، و برخی دیگر ضمیمۀ اقیانوس كبیر می‌دانند. مرز شمال شرقی اقیانوس هند مهم‌ترین بخش مرزی این اقیانوس است. بنابر نظر بعضی جغرافی‌دانان، در این بخش خط مرزی از تنگۀ تورس ـ كه بین استرالیا و گینۀ جدید قرار دارد ــ می‌گذرد، و از جزیرۀ ادی در نزدیكی ساحل غربی گینۀ جدید آغاز می‌شود و در طول ساحل جنوبی سوند كوچك و جزیرۀ جاوه و تنگۀ سوند تا ساحل سوماترا ادامه پیدا می‌كند، در حالی كه عده‌ای دومین قسمت دریای ارافورا و حتى دریای تیمور را جزو اقیانوس كبیر
می‌دانند. در فاصلۀ بین سوماترا و شبه جزیرۀ مالی مرز بین دو اقیانوس را گاهی در سنگاپور و زمانی در دماغۀ پدرو در شمال شرقی می‌دانند كه در صورت دوم تنگۀ مالاكا جزئی از اقیانوس كبیر خواهد بود ( بریتانیكا، همانجا).
مساحت اقیانوس هند با تمام دریاهای ملحق بدان و از جمله خلیج فارس و دریای سرخ بیش از 4 برابر مساحت تمام خشكیهایی است كه به وسیلۀ رودهایی كه به اقیانوس هند می‌ریزند، زهكشی می‌شود و آنها را 17 میلیون كمـ2 برآورد كرده‌اند (مؤمنی، 1 / 88، 92). مقدار آب این اقیانوس را 000‘131‘292كمـ3 دانسته‌اند ( بریتانیكا، همانجا).
طول شمالی ـ جنوبی اقیانوس هند از سرزمینهای قطب جنوب تا انتهای خلیج بنگال 600‘9 كمـ ، و عرض شرقی ـ غربی آن در فاصلۀ بین سواحل شرقی افریقا و كناره‌های غربی استرالیا 800‘7 كمـ است (تومچاك، 193).

دریاها و سواحل

شمار دریاهایی كه به اقیانوس هند پیوسته‌اند، كمتر از اقیانوسهای دیگر است. از جملۀ این دریاها باید دو دریای مهم سرخ و فارس (خلیج فارس) را در شمال اقیانوس نام برد كه در دنیای امروز هر یك به اعتبار مشخصات طبیعی، اقتصادی و انسانی خاص خود اهمیت فراوان دارد. دریاهای حاشیه‌ای دیگر این اقیانوس عبارتند از دریای عربستان در شمال غرب، دریای اندامان در شمال شرق و دریای ارافورا و دریای تیمور در شرق. در جنوب اقیانوس دریاهای روسر لارسن، كوسموناتز، دیویس، موسون و دورویل واقعند. تمام دریاهای جنوبی در دهه‌های اخیر مشخص و نام‌گذاری شده‌اند.
افزون بر این دریاها، در حواشی اقیانوس هند شماری خلیج كوچك و بزرگ وجود دارد كه اهم آنها عبارتند از خلیج بزرگ عدن، خلیج عمان و خلیج فارس در شمال غرب كه در ردیف دریاها ذكر شده‌اند، خلیج بنگال در شمال شرق، خلیج كارپنتاریا در شمال استرالیا، خلیج بزرگ استرالیا در جنوب قارۀ استرالیا و سرانجام خلیج كامنولث در جنوب اقیانوس.
سواحل اقیانوس هند دارای اشكال مختلفی است كه بر اثر نوع ساختمان زمین‌شناسی و نیز فرسایش موجی یا رسوبات ساحلی شكل گرفته‌اند. سواحلِ دارای اصل رسوبی، مناظر آبرفتی، دلتایی یا باتلاقی دارند و سواحلی كه اصل گسلی دارند، به صورت پرتگاه و دیواره در آمده‌اند. در نواحی استوایی اقیانوس هند بیشتر سواحل اشكال و طبیعت مرجانی دارند و در حواشی جنوبی این اقیانوس اشكال ساحلی محصول یخ‌بندانها و دیگر شرایط قطبی هستند ( بریتانیكا، IX / 307).

جزایر

اقیانوس هند دارای شمار كمی جزیره است كه بیشتر آنها از نظر وسعت كوچك، ولی به علت موقعیت خود در اقیانوس و قرار داشتن در سر راههای بازرگانی آن و نیز از نظر سوق الجیشی اهمیت فوق‌العاده دارند. بزرگ‌ترین این جزایر ماداگاسكار (مالاگاشی سابق) و بعد از آن سریلانكا (سیلان سابق) و سوكوترا (سقطره) هستند كه هر 3 از نوع جزایر قاره‌ای محسوب می‌شوند، و مجمع‌الجزایر سیشل نیز از همین نوع است. در اقیانوس هند چندین مجمع الجزایر وجود دارد كه از نوع جزایر آتشفشانی به شمار می‌آیند؛ از آن جمله‌اند: كرگلن، كروزه، پرنس ادوارد، نووِل (نیو) آمستردام و سنت‌پل كه در جنوب اقیانوس واقعند. در نواحی استوایی اقیانوس هند جزایر چندی با اصل مرجانی یا آتشفشانی با پوشش مرجانی وجود دارد، مانند گروه جزایر كومورو، لاكدیو، مالدیو و ماسكارین( بریتانیكا، همانجا؛ ایرانی، 5-6).
پاره‌ای جزایر دیگر اقیانوس قلل سلسله كوههای دریایی هستند كه سر از آب بر آورده‌اند، مانند جزایر اندامان ( آمریكانا، XV / 31).

زمین‌شناسی

تحقیقات عمق‌سنجی كه در دو قرن اخیر به وسیلۀ كشتیهای مطالعاتی و در دهه‌های اخیر توسط هیأتهای اكتشافی وابسته به استرالیا، زلاند نو، شوروی سابق، فرانسه، ژاپن و مؤسسات بین‌المللی به عمل آمده است، اطلاعات گرانبهایی دربارۀ زمین‌شناسی و پستی و بلندیهای كف اقیانوس فراهم كرده است:
به عقیدۀ بیشتر كارشناسان، اقیانوس هند در دوران مزوزوئیك (65 تا 225 میلیون سال قبل) و هنگامی به وجود آمده كه قارۀ معروف گندوانالند متلاشی شده است و بر اثر آن بلوكهای عظیمی مانند آمریكای جنوبی، افریقا،استرالیا، ماداگاسكار و قارۀ قطب جنوب ایجاد شده، و به تدریج در وضع فعلی خود روی كره زمین قرار گرفته‌اند. اما بنابر فرضیۀ دیگری كه از طرف چند تن از دانشمندان ابراز شده، این اقیانوس در نتیجۀ فرو رفتن پوستۀ اولی زمین ایجاد گردیده است.
 
قدر مسلم این است كه سازه‌های ثابت پوسته‌ای زمین در بستر و حواشی اقیانوس هند زیاد به دست آمده است و تحولات اخیر زمین‌شناسی مانند فرو رفتگیهای (ژئوسینكلینال) جزایر سوندا و رشته‌های میان اقیانوسی، بخشهای كوچكی را دربر گرفته، و در واقع دنبالۀ ساختارهای زمین‌شناختی رشته‌های آلپی بیرمانی وشكاف (ریفت) افریقای شرقی هستند ( بریتانیكا، IX / 307, 310).
پستی و بلندیها یا توپوگرافی كف اقیانوس هند را به 4 قسمت مشخص تقسیم كرده‌اند، از این قرار:
1. حواشی قاره‌ای یا آنچه از آن به فلات قاره و دشتاب تعبیر می‌شود كه بیشتر از رسوبات اخیر تشكیل شده، و سطح مایل قاره‌ای را به وجود آورده است. فلات قارۀ اقیانوس هند اصولاً از باریكۀ نسبتاً همواری به عرض متوسط 5 / 96 كمـ تشكیل می‌شود كه گاهی وسعت آن به 193 و حتى 290 كمـ در دریای عربستان و دریای اندامان و همچنین خلیج بنگال و مخصوصاً در خلیج بزرگ استرالیا بین استرالیا و گینۀ جدید می‌رسد. عمق قسمتهای خارجی فلات قاره از 46 تا 183 متر تفاوت می‌كند، ولی در شمال غرب استرالیا تا 274 و حتى 366 متر اندازه‌گیری شده است. در سواحل قارۀ قطب جنوب، فلات قاره به علت یخ‌بندانها شكل خاصی به خود گرفته، و از دو قسمت ـ خارجی (به عمق 366 تـا 457 متـر)، و داخلی (بـه عمق 137 تـا 183 متـر) ــ با شكافهای عمیق یخ بسته تشكیل گردیده است. در فلات قارۀ نواحی استوایی، اشكال مختلف مرجانی و در حواشی شمالی رسوبات ساحلی و تپه‌های ماسه‌ای فراوان در دلتاهای گنگ و
برهماپوترا و ایراوادی و شط العرب دیده می‌شود.
 
2. قوس جزیره‌ای: در شمال شرقی اقیانوس هند قوس سوندا (شامل بخش بزرگی از اندونزی و جزایر دیگر منطقه) به طول حدود 149‘5 كمـ از سواحل برمه (میانمار) تا استرالیا كشیده شده است كه در بیش از نصف طول آن چالۀ جاوه قرار دارد كه خود عمیق‌ترین بخشهای اقیانوس را به وجود می‌آورد (عمق این چاله تا 450‘7 متر گزارش شده است). قوس سوندا را به دو قسمت مشخص تقسیم كرده‌اند: جزایر داخلی آتشفشانی، مانند جزایر سوندای بزرگ و سوندای كوچك شامل سوماترا، جاوه، تیمور، و جزایر خارجی شامل مرتفعات اندامان، نیكوبار، منتوایی3 و بالی.

3. حوضۀكف اقیانوس: بنابر اكتشافات سالهای اخیر، كف اقیانوس هند را چند رشته كوه زیر آبی به قسمتهای افریقایی، استرالیایی و قطب جنوبی تقسیم می‌كند كه در داخل هر یك فلاتها، رشته كوهها و حوضه‌های فرعی (به ابعاد 300 كمـ در كومور و شمال استرالیا، تا 900 كمـ در جنوب اقیانوس و استرالیا و قطب جنوب) وجود دارد ( بریتانیكا، IX / 310). كف حوضه‌های اقیانوس هند از گدازه‌های آتشفشانی پوشیده، و از نواحی هموار و بی‌عارضه‌ای تشكیل شده است كه به جلگه‌های مغاكی معروفند و به وسیلۀ تپه ماهورها و مرتفعاتی كه تپه‌های مغاكی خوانده می‌شوند، از همدیگر جدا می‌گردند (جداری، 24). عوارض نوع اول در حواشی اقیانوس مشاهده می‌شود كه در آنها رسوبات انبوه قاره‌ای مخروطهای افكنه (گنگ در خاور و سند در باختر) را به وجود می‌آورند. كانالهای عمیق و طولانی به عرض چند كیلومتر و به طول تا 500‘2 كمـ با بدنه‌های دیوار مانند به ارتفاع 200 متر از مشخصات جلگه‌های مغاكی اقیانوس است. تپه ماهورهای كف اقیانوس از مرتفعات منفرد و مخروطی شكل آتشفشانی تشكیل می‌شود كه ارتفاع بعضی از آنها تا 457 متر می‌رسد و اغلب بدنه‌های شیب‌دار و قلل هموار و مسطح دارند ( بریتانیكا، همانجا).
در میان رشته كوههای زیرآبی اقیانوس هند رشتۀ 90 شرقی یا رشتۀ هند شرقی كه در طول نصف‌النهار °90 شرقی و در 1962 م با طولی در حدود 5 هزار كمـ كشف شده، از شهرت و اعتبار خاصی برخوردار است و به مناسبت موقعیت جغرافیایی خاص به رشتۀ 90 شرقی شهرت یافته است. در سالهای اخیر رشته كوهها و بریدگیها و شكافهایی در كف اقیانوس هند كشف گردیده كه چاله‌هایی به عرض 50 تا 150 كمـ و به طول تا 3 هزار كمـ با بدنه‌های عمودی به وجود آورده است. همچنین كوههای آتشفشانی مخروطی شكل و عظیمی شناخته شده است كه بسیاری از جزایر این اقیانوس در رأس آنها قرار دارند.
4. رشته‌های مركزی اقیانوس هند از یك تودۀ عظیم كوهستانی در مركز اقیانوس در 3 شاخۀ مشخص منشعب شده‌اند كه یكی به سمت شمال (رشتۀ كارلز برگ یا عربستان ـ هندوستان) و دیگری به سمت جنوب غربی (رشته‌های غربی و جنوبی و اتلانتیك ایندین) و سومی در جهت جنوب شرقی (رشتۀ مركزی، رشتۀ جنوب شرقی و رشته‌های قطب جنوب) پیش می‌روند (نك‍ : نقشه) و ارتفاع بعضی از آنها تا 048‘3 متر می‌رسد. رشته‌های مركزی اقیانوس هند را بریدگیهای عظیمی قطع می‌كند كه بعضی از آنها مانند بریدگی اون تا اعماق حوضه‌های عربستان و سومالی پیش رفته، و باعث جا به جایی افقی طبقات در مسافتی برابر با 300 كمـ شده است ( بریتانیكا، همانجا).
ضخیم‌ترین لایه‌های رسوبی اقیانوس هند به قطر 981‘1 متر در حواشی نزدیك قاره‌ها دیده می‌شود، در حالی كه ضخامت رسوبات مركزی اقیانوس از 100 متر تجاوز نمی‌كند و بیشتر آن از بقایای آهكی پروتوزونهای یك سلولی تشكیل شده است. در بین مدار °50 عرض جنوبی و سرزمینهای قطبی بقایای صدفها و جلبكهای آهكی، و در اطراف خط استوا رسوبات مرجانی دیده شده، و در جنوب استوا در اعماق زیاد، كف اقیانوس از گلهای قرمز پوشیده شده است. در سراسر كف اقیانوس رسوبات قاره‌ای محدود به دشتابهای ساحلی و حداكثر نواحی شیب قاره‌ای است ( بریتانیكا، IX / 310).

عمق

به علت كم عمقی فلات قارۀ شمال غربی استرالیا و وسعت قابل ملاحظۀ آن عمق متوسط اقیانوس از 800‘3 متر فراتر نمی‌رود؛ از این رو، آن را بین اقیانوسهای كبیر و اطلس قرار می‌دهد. عمق بیشتر حوضه‌های این اقیانوس از 5 هزار متر تجاوز می‌كند، چنانكه در حوضۀ وارتن عمق دریا از 6 هزار متر بیشتر است (تومچاك، 140) و در چالۀ جاوه از این رقم هم فراتر می‌رود و در همین چاله است كه عمیق‌ترین نقطۀ اقیانوس هند در عمق 450‘7 متری اندازه‌گیری شده است. در میان دریاهای اقیانوس هند دریای عربستان 3 هزار متر، خلیج بنگال 400‘2 متر، دریای سریلانكا 2 هزار متر، دریای سرخ 490‘2 متر و دریای مدیترانۀ استرالیایی حداكثر 740‘2 متر عمق دارد و تنها خلیج فارس است كه عمق متوسط آن از 25 متر تجاوز نمی‌كند (همانجا).

رودها

رودهای بزرگی كه آب آنها به اقیانوس هند می‌ریزد، عبارتند از ایراوادی، گنگ و براهماپوترا كه همه به خلیج بنگال منتهی می‌گردند، سند كه به دریای عربستان می‌ریزد و فرات و دجله كه به صورت رود واحد اروند رود (شط العرب) به خلیج فارس می‌ریزند. از قارۀ افریقا تنها دو رود معتبر به این اقیانوس منتهی می‌گردد كه یكی زامبز و دیگری لیمپوپو است. جمع مساحت حوضه‌های این رودها را 000‘050‘5 مـایل مربع برابـر بـا 849‘073‘13 كمـ2 برآورد كرده‌انـد (نك‍ : آمریكانا، XV / 31).

آب و هوا

از جمله مشخصات جغرافیایی كه اقیانوس هند را از سایر اقیانوسهای جهان متمایز می‌سازد، یكی وجود بادهای موسمی است كه عامل عمده‌ای در ایجاد آب و هوای منطقه به شمار می‌رود و دیگری فقدان محض شرایط قطبی در بخش شمال استواست (تومچاك، 143).

كارشناسان اقلیمی از نظر آب و هوایی اقیانوس هند را به 4 طوقۀ مداری تقسیم كرده‌اند كه هر یك دارای مشخصاتی خاص است، از این قرار:
1. طوقه شمالی شامل بخشی از این اقیانوس است كه در شمال °10 عرض جنوبی قرار گرفته، و دارای آب و هوای نوع موسمی و بادهای باران زای فراوان است. در این طوقه تابستانها یا در نیمۀ گرم سال (از اردیبهشت تا مهر / مه تا اكتبر) جریانات جوی تابع مركز كم فشار جنوب آسیا در شبه قارۀ هند است. این مركز كم فشار جریاناتی در جهت عكس حركت عقربۀ ساعت (در این بخش از اقیانوس از جنوب غربی به شمال شرقی) ایجاد می‌كند. در فصل زمستان و نیمۀ سرد سال عامل عمده‌ای كه در شكل‌گیری جریانات هوا مؤثر است، مركز پر فشار آسیایی متمركز در سیبری است كه جریاناتی در جهت معكوس، یعنی مطابق حركت عقربۀ ساعت به وجود می‌آورد. در نتیجه، تغییرات فصلی محسوسی در جریانات هوایی در سراسر این طوقه به چشم می‌خورد، به این صورت كه در تابستان بادهای موسمی قوی با سرعتی برابر با 40 فوت (ح 2 / 12 متر) در ثانیه از جنوب غربی به شمال شرقی و در زمستانها با سرعت كمتری از شمال و شمال شرقی به جنوب و جنوب غربی می‌وزند. بادهای نوع اول به علت اینكه از روی اقیانوس برمی‌خیزند و از عرضهای جغرافیایی پایین به نواحی شمالی‌تر می‌وزند، مرطوب و باران‌زا هستند، در حالی كه بادهای نوع دوم كه در ماههای