اثولوجیا

ترجمۀ لاتین اثولوجیا و روایت طولانی‌تر آن

 چنانكه در آغاز مقاله اشاره شد، روایتی از اثولوجیا در اروپای دروان رنسانس به زبان لاتین ترجمه شد. مردی ایتالیایی به نام فرانچسكو رُزی ــ كه دربارۀ او آگاهی چندانی در دست نیست و گویا زائر یا دیپلمـاتی با مـأموریت سیاسی در خاور نزدیك بوده است ــ در سفرهای خود، در كتابخانه‌ای در دمشق دست‌نوشته‌ای از اثولوجیا می‌یابد و پس از بازگشت به ایتالیا، پزشكی یهودی اهل قبرس، به نام موسِس اَرُواس را مأمور می‌كند كه آن را لفظ به لفظ به لاتین ترجمه كند. ظاهراً ارواس خود نیز به این اثر علاقه‌مند بوده است، زیرا نه تنها در نوشته‌های خود از آن نام می‌برد، بلكه یك ترجمۀ‌ عبری نیز از آن فراهم كرده بود كه اكنون فقط پاره‌هایی از آن در دست است. پس از آن، پزشك و فیلسوف ایتالیایی پیر نیكولا كاستِلانی، به اصلاح و ویراستاری آن ترجمۀ لاتین پرداخت و بعداً آن را به پاپ لِئو دهم تقدیم كرد و با اجازۀ ‌او در 1519 م، با عنوان « تئولوژی فرزانه‌ترین فیلسوف، ارسطوی استاگرایی، یا فلسفۀ عرفانی نزد مصریان» در رُم منتشر شد.
سالها پس از آن دانشمند فرانسوی ژاك شارپانتیه، در 1572 م بار دیگر ترجمۀ آزاد زیبایی به لاتین، برپایۀ ترجمۀ تحت اللفضلی قبلی اثولوجیا فراهم آورد، دیباچه‌ای نیز بر آن افزود و آن را پاریس منتشر كرد. وی در دیباچۀ خود، در اصالت این كتاب تردید می‌كند و حدس می‌زند كه انتساب آن به ارسطو مجعول است؛ وی نشانه‌های متعددی از تأثیر فسلفۀ مكتب اسكندریه در آن می‌یابد. این ترجمه، پس از آن، چندین بار در سالهای آخر سدۀ 16 و نیمۀ نخست سدۀ‌ 17 م در اروپا تجدید چاپ و منتشر شده است. 

از سوی دیگر، چنانكه در آ‌غاز نیز اشاره شد، در 1929 م، پژوهشگر روسی بریسف، متن تازه‌ای از اثولوجیا كشف كرد كه با متن شناخته و پذیرفته شدۀ‌ آن تفاوتهایی داشت. این متن در 10 «میمر» است، در‌حالی‌كه ترجمۀ ‌لاتین 14 كتاب را در بردارد. از لحاظ محتوا و مطالب نیز میان روایت كوتاه‌تر اثولوجیا و متن طولانی‌تری كه بریسف كشف كرده بود، ‌تفاوتهایی یافت می‌شود، از آن جمله افزوده‌هایی است كه در ترجمۀ‌ لاتین گنجانده شده است، به‌ویژه در كتاب دهم ترجمۀ ‌لاتین مطالب بسیاری دربارۀ «كلمه» آمده است كه در متن عربی دیتریچی یا بدوی یافت نمی‌شود. 
پیش از آن، والنتین رزه، در مقاله‌ای كه به آن اشاره شد، در تطبیق مطالب ترجمۀ ‌لاتین اثولوجیا و متن عربی آن، به این نتیجه رسیده بود كه ترجمۀ‌ لاتین، تحریف عمدی متن عربی است كه با جهت‌گیری ویژه و منطبق با روح اسكولاستیكی مسیحی انجام گرفته و مطالب دخیلی دارد كه در ترجمۀ لاتین بر متن عربی افزوده شده است. اما بریسف كشف كرد كه معادلهای آن مطالب اضافی در متن عربی روایت طولانی‌تر اثولوجیا یافت می‌شود. از سوی دیگر، تفاوتهای اندكی كه میان ترجمۀ‌ لاتین و روایت طولانی‌تر عربی این اثر دیده می‌شود، به كاستلانی و شارپانتیه باز می‌گردد كه در نخستین ترجمۀ لاتین ارواس دستكاری كرده بودند. همچنین از آنجا كه در ترجمۀ ‌لاتین نامی از كندی به‌عنوان اصلاحگر متن اثولوجیا نیامده است، بریسف به این نتیجه رسید كه احتمالاً خود این فیلسوف مسئول مختصر كردن متن اصلی عربی اثولوجیا بوده، و كوشیده است همۀ‌ مطالبی را كه رنگ بینش مسیحی داشته، از آن حذف كند و آن را با سلیقۀ خوانندگان مسلمان موافق سازد. سرانجام متن كوتاه‌تر این اثر رواج یافته و روایت طولانی‌تر اصلی به فراموشی سپرده شده، و تنها نزد محافل معینی باقی مانده بوده است. این متن طولانی‌تر كه بریسف آن را یافته است، با حروف عبری نوشته شده، و اصل آن دست‌نوشته‌ای به حروف عربی بدون نقطه‌گذاری بوده است. 
بریسف در سالهای بعد همچنان به پژوهشهای خود دربارۀ ‌اثولوجیا ادامه می‌داد. وی در 1933 م، دربارۀ نظریۀ‌ «اراده»، نزد ابن جبیرول در تأثیر مطالب اثولوجیا بر اندیشۀ این فیلسوف، مقاله‌ای زیر عنوان «در پیرامون نقطۀ‌ آغاز اراده‌گرایی ابن‌جبیرول» در «نشریۀ خبری آكادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی، بخش علوم اجتماعی» منتشر كرد. بریسف در این مقاله پاره‌هایی از متن طولانی‌تر اثولوجیا را نقل كرد و به بررسی آنها پرداخت. وی در این مقاله دربارۀ اصل مسیحی روایت طولانی‌تر تردید می‌كند و وجود نظریۀ‌ «كلمه» در آن را دلیل قاطعی بر تأثیر تفكر مسیحی بر اثولوجیا نمی‌شمارد و احتمال می‌دهد كه مطالب روایت طولانی‌تر به نظریات فلسفی هلنیستی التقاطی باز می‌گردد كه صابئۀ حرّان تا قرنها پس از ظهور اسلام پیرو آن بوده‌اند. 
خاورشناس دیگر پینِس در 1955 م، در مقاله‌ای كه با عنوان «نسخۀ بدل طولانی‌تر تئولوژی ارسطو در پیوندهای آن با عقیدۀ اسماعیلی» در «مجلۀ مطالعات اسلامی»، منتشر كرد، پاره‌هایی را كه بریسف در مقالۀ دوم خود نقل كرده بود، به فرانسه ترجمه كرد. وی استنباطهای بریسف را رد می‌كند و بر این باور است كه نظریۀ‌‌ «كلمه» در نسخۀ طولانی‌تر اثولوجیا، پیوند تنگاتنگی با عقاید معادل آن نزد اسماعیلیان دارد (ص 11-12؛ قس: زیمرمان، 197-198).
خاورشناس دیگر استرن نیزدر 1961 م، مقاله‌ای با عنوان «نوافلاطونی ابن حَسدای، یك رسالۀ نوافلاطونی و تأثیر آن بر اسحاق اسرائیلی و روایت طولانی‌تر تئولوژی ارسطو»، در اورینس منتشر كرد و متن عربی پاره‌هایی از روایت طولانی‌تر اثولوجیا را همراه ترجمۀ انگلیسی آنها آورد (دربارۀ‌ روایت طولانی‌تر اثولوجیا، نک‍ : فنتون، 241-264). 

اثولوجیا و فلیسوفان اسلامی

چنانكه در آ‌غاز گفته شد، اثولوجیا از سدۀ 4 ‌ق به بعد مهر و نشان خود را بر بسیاری از اندیشه‌های فلسفۀ اسلامی نهاده است. نشانه‌هایی از تأثیر آن را نخست در برخی از نوشته‌های یعقوب بن اسحاق كندی می‌یابیم، اما از سوی دیگر، جای شگفتی و پرسش است كه خودكندی ــ كه گفته می‌شود اثولوجیا در حلقۀ فلسفی او ترجمه و به وسیلۀ او اصلاح شده است ــ در فهرستی كه از آثار ارسطو فراهم كرده بود، اثولوجیا را نام نمی‌برد (نک‍ : كندی، 1 / 363- 348). آیا نمی‌توان پنداشت كه كندی در انتساب آن به ارسطو شك داشته، یا نام ارسطو بعدها، از سوی دیگران بر آن افزوده شده است؟
ابونصر فارابی نیز، در یك نوشتۀ مشهورش ( الجمع ... ) در چند جا از اثولوجیا نام می‌برد و به مطالب آن استشهاد می‌كند (ص 101، 102، 103، 105، 109؛ دربـارۀ ‌فـارابی و اثولوجیـا نک‍ : زیمرمان، 177-183). ابن سینا نیز تعلیقاتی بر اثولوجیا داشته كه بخشی از كتاب الانصاف گم شدۀ او را تشكیل می‌داده است. وی هر چند به نام نویسندۀ آن تصریح نمی‌كند، اما چنین پیداست كه انتساب آن را به ارسطو نیز نفی نكرده است (نک‍ : ابن‌سینا، «شرح ... »، 35-74). وی در نامه‌ای كه به ابوجعفر محمد بن حسین بن مرزبان كیا نوشته است، می‌گوید كه در كتاب الانصاف خود، همۀ ‌موارد مشكل فلسفی را تا پایان اثولوجیا با وجود همۀ اعتراضهایی كه به آن می‌شود، توضیح داده و شرح كرده است (همو، «المباحاث»، 121). پاول كراوس از این عبارت استنباط می‌كند كه ابن سینا در انتساب اثولوجیا به ارسطو تردید داشته است (ص 272-273؛ برای رد استنباط كراوس، نک‍ : زیمرمان، 183-184). در رسائل اخوان الصفا هم با پذیرش انتساب اثولوجیا به ارسطو، پاره‌ای از «میمر» اول نقل می‌شود (نک‍ : 1 / 138؛ قس: بدوی، 22). اما در این میان، شهاب‌الدین سهروردی (د 587 ق / 1911 م) پس از نقل پاره‌ای از اثولوجیا، آن را گفتۀ افلاطون می‌شمارد، نه ارسطو (نک‍ : «التلویحات »، 112، قس: «حكمة الاشراق»، 162؛ قطب‌الدین، 162، حاشیه). صدرالدین شیرازی (د 1050 ق / 1640 م) نیز در نوشته‌هـای خود به مطالب اثولوجیا استشهـاد می‌كند (نک‍ : اسفار، 3 / 317). وی در نوشتۀ دیگری، پس از اعتراض به ابن سینا در انكار نظریۀ «مُثُل» افلاطونی، می‌گوید كه گویا وی اثولوجیا را ندیده، یا آن را نه به ارسطو، بلكه به افلاطون نسبت می‌دهد (عرشیه، 240-241). 

در پایان جدول كاملی از مطالب اثولوجیا و معادلهای آنها را در انئادها می‌آوریم. متن عربی این مطالب در افلوطین عندالعرب به كوشش عبدالرحمان بدوی یافت می‌شود (برای مطابقۀ معادلها در انئادها، قس: متن یونانی و ترجمۀ ‌فرانسوی از امیل برئیه؛ نیز متن یونانی و ترجمۀ انگلیسی انئادها از آرمسترانگ). در سمت راست، متن عربی اثولوجیا (زیر عنوان بدوی)، طبق صفحه و سطر(س) و در سمت چپ متن انئادها، طبق شمارۀ «انئاد»، شمارۀ ‌رساله، شمارۀ‌ بخش و سطر قرار دارد. این جدول از «آثار پلوتینوس» (II / 489-494) برگرفته شده است. 

مآخذ

ابن سینا، «شرح كتاب اثولوجیا»، «المباحثات»، ارسطو عندالعرب عبدالرحمان، بدوی، كویت، 1978 م؛ «اثولوجیا»، منسوب به ارسطو، افلوطین عندالعرب (نک‍ : هم‍ ، بدوی)؛ بدوی، عبدالرحمان، افلوطین عندالعرب، كویت، 1977 م؛ رسائل اخوان الصفا، بیروت، 1957 م؛ سهروردی، شهاب‌الدین، «التلویحات»، فی الحكمة الالهیة، به كوشش هانری كربن، استانبول، 1945 م؛ همو،‌«حكمة الاشراق» مجموعۀ مصنفات شیخ اشراق، به كوشش هانری كربن، تهران، 1952 م؛ صدرالدین شیرازی، اسفار، تهران، 1383 ق؛ همو، عرشیه، به كوشش غلامحسین آهنی، اصفهان، 1341 ش؛ فارابی، الجمع بین رأیی الحكیمین، ‌به كوشش البیر نصری نادر، بیروت، 1968 م؛ قطب‌الدین شیرازی، «شرح برحكمة الاشراق» (نک‍ : هم‍ ، سهروردی)؛ كندی، یعقوب، «فی كمیة كتب ارسطو طالیس»، رسائل الكندی الفلسفیة، به كوشش محمد عبدالهادی ابوریده، قاهره، 1369 ق؛ نیز:

Borisov, A., «Arabskiĭ original latinskoĭ versii tak nazivayemoĭ Teologii Aristotelya», Zapiski kollegii vostokovedov, Leningrad, 1930, vol. V; Fenton, P. B., «The Arabic and Hebrew Versions of the Theology of Aristotle», Pseudo-Aristotle in the Middle Ages, ed. J. Kraye et al., London, 1986; Kraus, P., «Plotin chez les Arabes», Bulletin de l’Institut d’Egypte, 1940-1941, vol. XXIII; Kutsch, W., «Ein arabisches Bruchtück aus Porphyrios ... », Mélanges de l’université Saint Joseph, Beirut, 1954, vol. XXXI; Lewis, G., «A Re-examination of the So-called Theology of Aristotle», Oriens, 1957, vol. X; Munk, S., Mélanges de philosophie juive et arabe, Paris, 1955; Pauly; Pines, S., «La Longue recension de la Théologie d’Aristote dans ses rapports avec la doctrine ismaéleinne», Revue des études islamiques, Paris, 1955; Schaeder, H., «Die islamische Lehre ... », ZDMG, 1925, vol. LXXIX; Walzer, R., «Porphyry and the Arabic Tradition», Porphyre, Geneva, 1965, vol. XII; Zimmermann, F. W., «The Origins of the So-called. Theology of Aristotle», Pseudo-Aristotle in the Middle Ages, London, 1986. 

شرف‌الدین خراسانی (شرف)