اتیوپی

ویژگیهای جمعیتی

داده‌های جمعیتی اتیوپی همچون بسیاری از دیگر كشورهای غیر صنعتی ناكافی و غیرقابل اعتماد است. تا 1984 م هنوز سرشماری عمومی كامل در این كشور به انجام نرسیده بود. پراكندگی جمعیت در اتیوپی تابعی است از پستی و بلندی كشور. نواحی مرتفع با برخورداری از باران كافی، به صورت مراكز فعالیت كشاورزی و جمعیت درآمده است. علاوه بر این، زمینهایی كه بیش از 000‘2 متر ارتفاع دارند، پشۀ مالاریا ندارند، حال آنكه مالاریا خیز بودن زمینهای پست كه قابل زراعت نیز هستند، مانع ازجذب جمعیت شده است. بر این مبنا می‌توان اظهار داشت كه حدود 10٪ از جمعیت اتیوپی در ارتفاع كمتر از 000‘1 متر، 20٪ در ارتفاع بین 000‘1 تا 800‘1 متر و 70٪ بقیه در ارتفاعی بیش از 800‘1 متر زندگی می‌كنند («افریقا»، I / 356). بر این اساس، مرتفعات اتیوپی كه تنها  3/ 1 از خاك كشور را تشكیل می‌دهد (دیك رید، همانجا)، حدود  4/ 3 جمعیت را در خود جای داده است. 
در 1984 م جمعیت اتیوپی 952‘184‘42 نفر بود كه مطابق برآوردهای رسمی در 1987 م به 000‘184‘46 نفر می‌رسیده است. 
تراكم جمعیت در كل كشور مطابق همین برآوردها 9 / 36 نفر در كم‍‌2 بوده است («سالنامه»، 968؛ آفریكا ... ، II / 581)، طی دورۀ زمانی 1975 تا 1980 م نرخ رشد جمعیت اتیوپی 5 / 2٪، نرخ موالید 5٪ و نرخ مرگ و میر 5 / 2٪ حال آنكه نرخ مرگ و میر كودكان 2 / 16٪ بوده است («آمار جهانی»، 98). برحسب برآوردهای انجام شده، نرخ رشد سالانۀ جمعیت روستایی 2٪ و همین نرخ در مراكز شهری 7٪ بوده است («افریقا»، همانجا). تا 1974 م بیش از 90٪ از جمعیت اتیوپی بیسواد بودند كه این نسبت در میان روستاییان و زنان به مراتب بیشتر بود (BSE3, XXX / 347)؛ هنوز نیز بخش اعظم جمعیت اتیوپی بیسواد است. حدود 45٪ از جمعیت كشور كمتر از 15 سال سن دارند و حدود 85٪ روستانشین هستند («آمار جهانی»، همانجا). جمعیت فعال اتیوپی عمدتاً در بخش كشاورزی فعالیت دارند؛ نسبت اشتغال در بخشهای سه‌گانۀ اقتصادی به ترتیب 8 / 79٪ در بخش كشاورزی، 9 / 7٪ در بخش صنعت و 3 / 12٪ در بخش خدمات است («سالنامه»، همانجا). 
هرچند ساکنان اتیوپی را به 3 گروه اصلی نژادی، یعنی سامیها، حامیها و افریقاییان تقسیم می‌کنند (شیفرز، 404). اما سكنۀ‌ این كشور نه براساس نژاد، بلكه بیشتر برمبنای زبان، دین و سایر جنبه‌های فرهنگی قابل تقسیم است. 
حدود 100 زبان در اتیوپی رایج است كه برخی از آنها دارای چندین لهجه با تفاوتهای كم و بیش ناحیه‌ای است. این زبانها را به گروههای سامی، كوشی و نیلی تقسیم می‌كنند؛ گروه زبان سامی با توجه به اهمیت تاریخی، سیاسی و فرهنگی آن، مهم‌ترین گروه زبانی به شمار می‌رود. زبان امهری از سدۀ 13 م در دربار اتیوپی رایج شد و از آن زمان به عنوان زبان مركز قدرت به كار رفته است (بریتانیكا، VI / 1000)؛ امروز نیز این زبان، زبان رسمی اتیوپی است («آمار جهانی»، همانجا). در اتیوپی علاوه بر زبانهای محلی، زبان انگلیسی به‌عنوان زبان دوم و نیز زبان ایتالیایی آموزش داده می‌شود (BSE3, XXX / 346؛ «آمار جهانی»، همانجا). 
ظاهراً مسیحیان نیمی از جمعیت اتیوپی را تشكیل می‌دهند؛ حدود 35٪ مسلمان و مابقی انیمیست و یهودی هستند. مركز مسیحیان، منطقۀ بلندیهای شمال غربی است، حال آنكه مسلمانان در ناحیۀ كم ارتفاع و بیشتر در استان كفا ساكن هستند. انیمیستها غالباً در منتهی‌الیه جنوبی و دامنه‌های جنوب غربی كشور زندگی می‌كنند و فلاشه‌ها ــ یهودیان این كشور ــ به‌صورت گروههای اقلیت در استانهای بگم ـ دیر و سیمن به سر می‌برند (بریتانیكا، ‌VI / 1001).

ویژگیهای اقتصادی

اتیوپی از لحاظ اقتصادی یكی از توسعه نیافته‌ترین كشورهای جهان به شمار می‌رود و عمدتاً با مسائلی نظیر شرایط نامساعد اقلیمی، زیر ساختهای نامناسب و كمبود نیروی كار ماهر روبه‌روست. این مسائل در كنار درگیریهای نسبتاً دائمی سیاسی ـ نظامی در دهه‌های اخیر باعث شده است تا نه تنها سهم مهمی از منابع كشور صرف فعالیتهای نظامی شود، بلكه باعث تضعیف فعالیتهای بنیادی، اجتماعی ـ اقتصادی و تشدید صدمات حاصل از درگیریهای سیاسی ـ نظامی و پیدایش قحطیهای دوره‌ای گردد (قس: «سالنامه»، 966).
هر چند استخراج طلا و مس در اتیوپی به دوره‌های ماقبل تاریخ بازمی‌گردد، اما تا حدود 1970 م هنوز منابع طبیعی این كشور به درستی شناسایی و استخراج نشده بود («افریقا»، I / 355). مطالعات اولیه نشان می‌دهدكه ذخایر معدنی این كشور باید قابل توجه باشد: سنگهای اساس حاوی فلزات قیمتی هستند كه مهم‌ترین آنها عبارتند از طلا، پلاتین، قلع، تنگستن و مس (بریتانیكا، VI / 1002). ظاهراً در ناحیۀ جلگه‌ای اریتره ذخایر غنی آهن و مس وجود دارد. ناحیه‌ای كه دارای بیشترین منابع معدنی است در غرب و جنوب غربی كشور واقع شده است، اما این ناحیه به واسطۀ وجود جنگلهای بارانی در حال حاضر به سختی قابل دسترسی است («افریقا»، همانجا).
سنگهای رسوبی این كشور احتمالاً دارای ذخایر نفتی است (بریتانیكا، همانجا). در 1945 م شركت نفتی سینكلر امتیاز اكتشاف نفت را برای مدت 50 سال به دست آورد، ولی در 1959 م به كار خود خاتمه داد (محمدیان، 33). البته كوششهای زیادی در زمینۀ كشف و استخراج نفت درسالهای اخیر به عمل آمده، اما گزارشهای تأیید نشدۀ موجود هنوز نمی‌تواند مؤید دسترسی به منابع قابل توجه نفت باشد(«افریقا»، I / 356, 365).
ذخایر قابل توجه سولفور، نمكهای سدیم و پتاسیم، گچ و زاج، در صورت بهبود شرایط ارتباطی و استخراجی، می‌تواند منبع مهمی از صادرات معدنی اتیوپی به شمار آید (همان، I / 355؛ بریتانیكا، همانجا). علاوه بر این، از چوب درختان جنگلی به مقادیر بسیاری استفاده می‌شود؛ این مقدار در 1986 م حدود 105 / 37 میلیون متر مكعب بوده است («سالنامه»، 969). ضمناً حیات‌وحش اتیوپی و تنوع آن می‌تواند شالودۀ ‌صنعت توریسم این كشور به شمار آید. 
بسیاری از رودخانه‌های اتیوپی توان تأمین نیروی برقابی را دارند، حال آنكه نواحی آتش‌فشانی درۀ‌ ریفتی از لحاظ نیروی ژئوترمال قابل بهره‌برداری است. در حدود 1982 م با كمك كشور شوروی سابق و ایتالیا و سازمانهای جهانی، برنامه‌هایی برای گسترش بهره‌برداری از این منابع طرح‌ریزی شده بود (‌«افریقا»، I / 366).
كشاورزی مهم‌ترین فعالیت و منبع درآمد اقتصادی در اتیوپی است: حدود 80٪ از جمعیت فعال كشور به آن وابسته است و تقریباً نیمی از درآمد ناخالص ملی و حدود 90٪ صادرات، از آن تأمین می‌شود («سالنامه»، 966, 968؛ قس: دیك رید، 77)؛ با اینهمه، بجز معدودی مزارع بزرگ به مقیاس تجاری، زمینهای زراعی عمدتاً از طریق شیوه‌های سنتی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد (BSE3، همانجا). علاوه بر این، با وجود اقداماتی كه در زمینۀ‌ دولتی كردن مالكیت اراضی از 1975 م به بعد صورت گرفته، هنوز 98٪ از زمینهای زراعی در اختیار خانوارهای زارع قرار دارد كه همین واحدهای خانوادگی حدود 90٪ از محصول زراعی كشور را تولید می‌كنند («افریقا»، I / 364). مطابق برنامه‌های دولتی تا 1994-1995 م حدود 50٪ از مزارع كشور زیر پوشش تعاونیها درخواهد آمد، هر چند كه در حال حاضر نیز قسمت عمدۀ ‌تولیدات بازاری توسط مزارع دولتی عرضه می‌شود («سالنامه»، 966). به این ترتیب، تولیدات واحدهای خانوادگی بیشتر توسط خانوارهای روستایی به مصرف می‌رسد و تنها نسبت ناچیزی ازآن به بازار می‌رود (بریتانیكا، همانجا).
تنها 18٪ از كل مساحت اتیوپی زیر كشت است وعلاوه بر آن فقط 000‘100 هكتار زمین آبی در دسترس است («سالنامه»، همانجا). كل مقدار زمینهای زراعی و چراگاهی اتیوپی 000‘000‘87 هكتار است («افریقا»، همانجا). 11٪ از مساحت این كشور به زراعت و 53٪ به چراگاه اختصاص یافته است. علاوه بر این 7٪ از اراضی را جنگل و 29٪ بقیه را نواحی بیابانی و استپی تشكیل می‌دهد (‌«آمار جهانی»، همانجا).
تنوع اقلیمی و زیستی در اتیوپی، شرایط لازم برای تولید انواع محصولات زراعی را فراهم ساخته است كه البته نوع محصولات با توجه به ارتفاع و شرایط اقلیمی تفاوت دارد. اتیوپی زاد بوم نوعی قهوه (عربی) است كه در مرتفعات شرقی و غربی به عمل می‌آید (وایت بك، ‌BSE3; 588، همانجا). البته كشت قهوه در اتیوپی در كنار گردآوری سنتی قهوۀ وحشی مورد بهره‌برداری است (همانجا). سایر محصولات زراعی مهم شامل نیشكر، انواع دانه‌های روغنی، انواع سبزی و میوه است (بریتانیكا، همانجا). در زمینۀ گسترش كشت پنبه در سالهای اخیر با حمایتهای مالی خارجی و طرحهای آبیاری، اقداماتی صورت گرفت است («افریقا»، I / 365). در نیمۀ شمالی مرتفعات غربی نوعی غلۀ خاص به عمل می‌آید كه بومی اتیوپی است و تف نام دارد (بریتانیكا، همانجا).
مهم‌ترین منبع درآمد اتیوپی بعد از قهوه، دامداری است. این كشور از لحاظ شمار دام یكی از مهم‌ترین كشورهای جهان به شمار می‌رود. اتیوپی در 1985 م دارای 7 / 74 میلیون رأس انواع دام و 56 میلیون انواع طیور بوده است («سالنامه»، 968). با اینهمه، تولید گوشت در اتیوپی ــ به‌سبب شیوه‌های نامناسب دامداری ــ ناكافی است و همه ساله حدود 000‘000‘1رأس دام به علت كمبود علوفه، انواع بیماری و مشكلات بازاریابی از میان می‌رود (BSE3، همانجا). تولید انواع گوشت دراین كشور در 1986 م، 000‘563 تن برآورده شده است («سالنامه»، 969). ماهیگیری در اقتصاد اتیوپی نقش محدودی دارد و به طور سنتی منحصراً در دریای سرخ صورت می‌گیرد و می‌توان گفت كه كاملاً به بازارهای خارجی وابسته است (بریتانیكا، همانجا). مقدار كل صید در 1986 م 100‘4 تن برآورده شده است («سالنامه»، همانجا).
صنایع اتیوپی نیز توسعه نیافته است. این بخش تا پیش از 1961 م به 200 واحد كارگاهی محدود می‌شد و تنها 5٪ از درآمد ناخالص ملی را تأمین می‌كرد و عمدتاً شامل واحدهای نساجی، تولید مواد اولیه غذایی، آجر، سیمان و شیشه بود (دیك رید، 78). با وجود آنكه در 1986 م سهم این بخش در درآمد ملی 15٪ بود («سالنامه»، 966)، اما هنوز هم واحدهای صنعتی اتیوپی با مشكلات بی‌شمار، ازجمله ناچیز بودن سرمایه‌گذاریهای جدید، كمبود مواد خام و لوازم یدكی ونیز مسائل مدیریت و نیروی متخصص روبه‌روست. هنوز بیشتر تولیدات صنعتی این كشور شامل كالاهای مصرفی همچون مواد غذایی و منسوجات است. صنایع نساجی حدود 50٪ از كل كاركنان بخش صنعت را به خود اختصاص داده است. سایر شاخه‌های صنعتی را تولیدات مصالح و مواد ساختمانی، پوشاك و تولیدات چرمی و كفش تشكیل می‌دهد («افریقا»، همانجا).
صنایع دستی و كوچك بخش ناچیزی درآمد ناخالص ملی را تأمین می‌كند و عمدتاً شامل نخ‌ریسی و بافندگی، خیاطی، نجاری، تولید محدود فرش، طناب و مانند آن است. این نوع فعالیتها معمولاً در كارگاههای خانگی انجام می‌پذیرد و بر كار افراد خانواده متكی است (بریتانیكا، VI / 1003). مصرف انرژی در اتیوپی بسیار محدود است و منابع انرژی عمدتاً شامل چوب، ‌زغال، كود حیوانی و بقایای گیاهی (زراعی) است. در سالهای اخیر به كمك شوروی سابق پیشرفتهای نسبی در زمینۀ تولید انرژی پدید آمده است («افریقا»، I / 366).
اتیوپی دارای دو خط آهن اصلی است: یكی آدایس آبابا را به جیبوتی و دیگری بندر ماساوا را از طریق اسمره به آگوردات متصل می‌سازد. خط آهن اول دارای 781 كم‍ طول است و بر مسیر اصلی ارتباطات تجاری ـ تاریخی كشور قرار گرفته است. این خط آهن توسط فرانسویان ساخته شده و از 1981 م به تملك مشترك جیبوتی و اتیوپی درآمده است. اتیوپی ضمناً دارای 3 فرودگاه بین‌المللی در شهرهای آدیس‌آبابا، دیره‌داوا و اسمره است. وضع راههای زمینی اتیوپی بسیار نامطلوب است، اما با كمكهای خارجی در سالهای اخیر بهبود یافته است (همانجا).
مهم‌ترین اقلام صادراتی اتیوپی شامل قهوه، پوست، دام زنده، گوش و مهم‌ترین واردات این كشور نیز تولیدات نفتی، ماشین آلات، وسایل نقلیه، مواد غذایی، مواد شیمیایی و دام زنده است (همان، I / 372؛ قس: «آمار جهانی»، همانجا). مهم‌ترین منابع واردات كشور (با توجه به ارزش مواد) اتحاد شوروی سابق، ایالات متحدۀ ‌آمریكا، آلمان، انگلستان و ایتالیا و مهم‌ترین طرفهای صادرات این كشور در همان دوره (1985 م) ژاپن، آلمان، هلند و ایالات متحدۀ آمریكاست («سالنامه»، 971).
آموزش در اتیوپی رایگان است و در سالهای اخیر بر شمار مدارس افزوده شده است. اعتبارت آموزشی در بودجۀ 1980-1981 م، 8 / 9٪ از كل بودجه كشور بود. ‌در اتیوپی 3 دانشگاه وجود دارد (همان، 967). شهرهای مهم اتیوپی عبارتند از: اسمره (000‘290 نفر)، دیره‌داوا (000‘70 نفر)، دسی (000‘60 نفر)، هرر (000‘55 نفر) و آداما (000‘50 نفر) («آمارجهانی»، همانجا).

مآخذ

 دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ترجمۀ ‌ابوطالب صارمی و دیگران، تهران، 1366 ش؛ عابدین، عبدالمجید، بین الحبشة و العرب، بیروت، دارالفكر العربی؛ عارف، ممتاز، الاحباش بین مأرب و اكسوم، بیروت، 1975 م؛ كاتلر، پیتر، «اقتصاد سیاسی قحطی در اتیوپی و سودان»، ترجمۀ رضا رضوی، گزیدۀ مسائل اقتصادی ـ اجتماعی، تهران، 1370 ش، س 8، شم‍ ‍12؛ كتاب سبز، كشور سوسیالیستی اتیوپی، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امورخارجه، تهران، 1368 ش؛ محمدیان، م. م.، شاخ افریقا، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، تهران؛ نهرو، جواهر لعل، نگاهی به تاریخ جهان، ترجمۀ محمود تفضلی، تهران، 1361 ش؛ نیز:

Africa, South of the Sahara, 1984-85, London; Afrika, Entsiklopedicheskii spravochnik, Moscow, 1987; Americana; Britannica; BSE3; The Cambridge History of Islam, London, 1977-1980; Collier’s Encyclopedia, New York, 1985; Dick Read, Robert,. «Ethiopia», Africa (A Handbook), London, 1971; East Africa: its People and Resources, ed. W. T. W. Morgan, London, 1972; EI2; Ende, W. & Udosteinbach, Der Islam in der Gegenwart, München, 1984; The Europa Year Book, 1989; Great World Atlas, London, 1981; Meyer; Schiffers, H., Afrika, München, 1962; Schwab, P., «Cold War on the Horn of Africa», African Affairs, 1978, vol. LXXVII; Sergeyev, S., «Ethiopia Starts a New Life», International Affairs, Moscow, 1979, No. 5; Tekle, A., «The New Constitution of Ethiopia», Journal of African Studies, 1988, vol. XV; Watt, W. Montgomery, The Majesty That Was Islam, London, 1974; Weltstatistik 84 / 85, Braunschweig, 1984; Whitbeck, R. H. & V. C. Finch, Economic Geography, New York, 1941. 

عباس سعیدی