تعلیم و تربیت

5. خانه‌های دانشوران

رفتن شاگرد به منزل استاد برای درس گرفتن یکی از رسوم کهنی بود که حتى امروزه نیز به‌ویژه در میان محصلان دروس حوزوی رواج دارد. جوزجانی، همدم ابن‌سینا آورده است که من به منزل شیخ می‌رفتم و مجسطی را بر او می‌خواندم و او نیز بر من منطق [شفاء] را املاء می‌کرد (ابن ابی اصیبعه، 2/ 4؛ برای نمونه‌های دیگر، نک‍ : شلبی، 66-71)

6. مدرسه (ه‍ ‌م).

7. کتاب‌فروشیها و وراقیها

مراکز فروش و استنساخ و صحافی کتاب در شهرهای اسلامی، راسته‌ها و کویهای مخصوص داشت و در بعضی شهرهای بزرگ مانند بغداد، نیشابور، بخارا، دمشق و قرطبه، مناطق وسیعی را به خود اختصاص داده بود. این راسته‌ها و کویها در بسیاری از ادوار، نوعی مرکز فرهنگی و آموزشی نیز به شمار می‌رفت و طالبان علم در این نقاط می‌توانستند استادان و نویسندگان برجسته را ملاقات کنند و از آنان بهره‌مند شوند.

8. آستانه‌ها و بقعه‌ها

آستان متبرک امامان شیعه همواره از مراکز آموزشی مهم شیعیان به شمار می‌رفته است. در این میان آستان قدس رضوی (ه‍ ‌م) با در اختیار داشتن موقوفات بسیار در سراسر کشور، و داشتن کتابخانه‌ای غنی از دست‌نوشته‌های اسلامی که بسیاری از آنها را نادر شاه افشار بر آن کتابخانه وقف کرده است، بی‌شک همواره از مراکز مهم آموزشی محسوب می‌شده است. این آستان دارالشفایی نیز داشته که گویا در آن پزشکی نیز تدریس می‌شده است (نک‍ : ه‍ ‌د، آستان قدس رضوی). آستانۀ حضرت معصومه (ه‍ ‌م) در قم و مدارسی که در طول تاریخ منضم به آن بوده است، نیز از جمله مهم‌ترین مراکز آموزشی شیعیان جهان به شمار می‌رود. آستانۀ حضرت عبدالعظیم در شهر ری (چسبیده به تهران)، آستان حضرت شاه‌چراغ در شیراز از دیگر مراکز آموزشی جهان شیعه در ایران به شمار می‌روند. اما بزرگ‌ترین مرکز آموزشی جهان شیعه بی‌گمان در نجف اشرف و در جوار مزار امیرالمؤمنین علی (ع) جای دارد (کتابخانۀ حیدری وابسته به این آستانه از قدمت و شهرتی کم‌نظیر برخوردار است). مزار بزرگانی چون شیخ صفی‌الدین اردبیلی (ه‍ م) و دیگر عالمان و بزرگان علم، ادب و دین نیز از جایگاههایی بوده است که تدریس در آنها غالباً استمرار داشته است. نعیمی دمشقی فصلی از کتاب خود را با عنوان «الترب» به آرامگا‌ههایی که به مکان تدریس تبدیل شده بودند، اختصاص داده است(2/ 175-232). در برخی از این موارد، صاحبان این آرامگا‌هها در زمان حیات اوقافی بر معلمان و متعلمان این مقابر خصوصی اختصاص داده‌اند تا مجالس درس بر سر مزار آنان پیوسته برگذار گردد (همو، 2/ 175-176). 

9. رباطها

رباطها در دورۀ اسلامی یکی از مکانهای مهم آموزش بوده‌اند. این نقش چندان بود که ابن ساعی (ه‍ ‌م) کتابی به نام اخبار الربط و المدارس‌ نگاشت(حاجی خلیفه، 1/ 27). در سلسلۀ سندی جالب که در بند آغازین کتاب العلم زهیر بن حرب معروف به ابن شداد نسایی آمده است، ابوالحسن علی بن محمد ابن عبد الکریم جزری در رمضان 614 در رباط برادر خود در موصل، احادیث مندرج در این کتاب را که از استاد خود فرا گرفته بود [برای شاگرد یا شاگردانی] روایت کرده است. 
مصطفى جواد در نقدی بر کتاب تربیت اسلامی احمد شلبی ضمن تأکید بر نقش مهم رباطها در تاریخ تعلیم و تربیت، بر آن است که «رباط همان است که در روزگار ابن جبیر به آنها خانقاه ــ و بسیار کمتر ــ خانگاهها می‌گفتند» (ص 352-353). هر چند در موارد متعدد واژۀ رباط به جای خانقاه و به عنوان محل تجمع صوفیان به کار رفته باشد (از جمله این عبارت ابن‌فوطی در حوادث الجامعة دربارۀ شهاب‌الدین سهروردی که اتفاقاً مصطفى جواد آن کتاب را تصحیح کرده است: «و ولی عدة ربط للصوفیة»، ذیل حوادث 633ق)، اما هرگز نمی‌توان این حکم را تعمیم داد (نک‍ : ه‍ ‌د، خانقاه). سید رکن‌الدین محمد حسینی یزدی در وقف‌نامه‌ای بسیار مفصل موسوم به «جامع الخیرات»، هنگام برشمردن موقوفات از مساجد، مدارس، خانقاهها و رباطها در کنار هم، اما به صورتی کاملاً مجزا یاد می‌کند. از همین وقف‌نامه به خوبی می‌توان دریافت که خانقاهها و رباطها نیز در امور آموزشی جایگاهی ویژه داشته‌اند (ص 73-78، جم‍ ). نعیمی دمشقی نیز در الدارس فی تاریخ المدارس از چند رباط و شمار بسیار بیشتری خانقاه در دو فصل مجزا (الخوانق و الرباطات) یاد کرده است (2/ 109-153).

10. خانقاه

(ه‍ م؛ نیز برای برخی نکات دربارۀ نقش آنها، نک‍ : بند پیشین).
گذشته از این شلبی به «تالارهای ادبی» (الصالونات الادبیة) و «بیابان» (بادیه) نیز به عنوان مکانهای آموزش اشاره کرده است(ص 71-101). اما تالارهای ادبی یا همان مکانهای مناظره و محاضره محلهای خاصی نبوده‌اند، چه، از شواهدی که خود او نیز یاد کرده، می‌توان دریافت که این محفلها همواره در خانه‌های دانشمندان، دولتمردان و در بارگاه پادشاهان، خلفا و امرا برگذار می‌شده است. دربارۀ بیابان نیز باید گفت در شواهدی که وی یاد کرده است، غالباً این اعراب بادیه بودند که برای آموزاندن عربی فصیح به شهرها می‌رفتند.

گواهی‌نامه‌های علمی

چنان که گفته شد، زهری برای سامان دادن به امر روایت شرایطی برای روایت حدیث تعیین کرد. در واقع همچنان که انتظار می‌رفت در دورۀ اسلامی نخستین شهادت‌نامه‌های علمی موسوم به اجازه (ه‍ ‌م) در علم حدیث پدید آمدند. بعدها این واژه در رشته‌های دیگر نیز به کار رفت. اما گواهی‌نامه‌های حرفه‌ای به‌ویژه در رشتۀ پزشکی که با جان آدمیان سر و کار داشت، بی‌گمان سابقۀ بیشتری داشت. در دینکرد از آزمودن پزشکان، شرایط پزشک و چگونگی کیفر پزشک‌نمایان (آنان که بی‌جواز پزشکی کنند) سخن به میان آمده است. از فصل 7 وندیداد (بندهای 36-40) نیز می‌توان دریافت که برای دست زدن به جراحی، احراز شرایطی ویژه (افزون بر شرایط حرفۀ پزشکی) لازم بوده است. پزشک باید پیش از «درمان مزداپرستان با کارد» نخست 3 دیوپرست را جراحی می‌کرد. اگر هر سه درمان می‌شدند، آن‌گاه می‌توانست «هرگونه که خواهد» (با کارد یا بدون کارد) به درمان مزداپرستان بپردازد. اما اگر پیش از احراز این شرط مزداپرستی را جراحی کند و بیمار بمیرد، پزشک باید کشته شود (اشه، آموزه...، 22-39). در دورۀ اسلامی نیز آثار متعددی در زمینۀ آزمودن پزشکان نوشته شد که از جملۀ آنها می‌توان به محنة الاطباء ابن ماسویه و کیف ینبغی ان یمتحن الطبیب رهاوی اشاره کرد. زکریا طیفوری هنگام لشکرکشی افشین علیه بابک (220ق)، سرپزشک اردوگاه بود و به فرمان او، به شیوه‌ای جالب مدعیان داروشناسی را آزمود و برای آنان‌ که از آزمون سربلند بیرون آمدند، جواز کار صادر کرد (ابن ابی اصیبعه، 1/ 157؛ قفطی، 187-189؛ ابن عبری، 244). 

منابع درآمد نهادهای آموزشی و علمی

بی‌گمان هدایا و حمایتهای فرمانروایان، وجوهات شرعی و بخششها و کمکها و صدقات گروههای دیگر همواره در تأمین مقطعی هزینه‌های آموزگاران، شاگردان و مراکز آموزشی و گاه بنیان‌گذاری این مؤسسات نقش قابل توجهی داشته است. اما تردیدی نیست که وقف (ه‍ ‌م) مهم‌ترین منبع تأمین این هزینه‌ها بوده است. وقف ساختمان برای مدرسه و بخشهای جانبی آن (مانند خوابگاه استادان و دانشجویان، کتابخانه و احیاناً دار الشفا، داروخانه و جز آن)، و نیز وقف کتاب و وسایل مورد نیاز یک جایگاه آموزشی در دورۀ اسلامی رواج بسیار داشت. فقها به هنگام بحث دربارۀ اموال وقفی غالباً چند مسئله را به این مبحث اختصاص داده‌اند؛ از جمله آنکه اگر کتبی که بر مدرسه‌ای وقف بوده است، یافت شود، در حالی که آن مدرسه مدتها پیش از میان رفته و اثرش ناپدید شده باشد؛ چه این وقف بر کتاب ثبت شده باشد و چه تنها مهر مدرسه‌ای را برخود داشته باشد که وقفی بودن کتب آن مشهور بوده است حکم مالکیت کتب چه خواهد بود و مسائلی دیگر از این قبیل. بی‌گمان «وقف‌نامۀ» ربع رشیدی (ه‍‌ ‌م) یکی از مشهورترین وقف‌نامه‌هایی است که به تفصیل دربارۀ هزینه‌های آموزشی در آن سخن به میان آمده. اما با نگاهی مختصر به وقف‌نامه‌ها می‌توان دریافت که توجه به امر آموزش در مساجد، مدارس و گاه رباطها و خانقاهها، یکی از محورهای اصلی اغلب وقف‌نامه‌ها بوده است. 
وقف‌نامۀ «جامع الخیرات» سید رکن‌الدین محمد حسینی یزدی یکی از وقف‌نامه‌هایی است که در آن با موشکافی بسیار، به همۀ جزئیات مربوط به هزینه‌های آموزشی و مسائل جنبی آن توجه شده است. در این وقف‌نامه، واقف ضمن وقف چندین مسجد، مدرسه، خانقاه و رباط در شهرهای مختلف (اصفهان، کاشان و یزد)، زمینهای کشاورزی و قناتها و منابع درآمد دیگری را نیز برای تأمین هزینه‌های مختلف آنها وقف کرده است. از نکات جالب مذکور در این وقف‌نامه آن است که مثلاً از وقف مدرسه‌ای شامل بر 3 بقعه: دارالحدیث، دارالکتب و دارالادویه، داخل شهر اصفهان، و از مدرسه‌ای دیگر که آن را دارالشفا قرار داده ‌است داخل شهر یزد یاد می‌کند (ص 73-75). مدرسۀ دیگری نیز دارالسیاده نامیده شده است (غالباً در این گونه مدارس همۀ دست‌اندرکاران و شاگردان از سادات بودند). یکی از مدارس وقفی در بیرون شهر یزد، 2 بقعۀ اضافی دارد: یکی دارالکتب و دیگری بیت الادویه. مقرری استادان، دانشجویان، امام جماعت مدرسه، کتاب‌دار، داروخانه‌دار و فراش، دربان و آشپز مشخص شده است که از درآمد موقوفات دیگر پرداخت می‌شود. اما پرداخت این وجوه مشروط بر آن است که اینان همۀ وظایفی را که در وقف‌نامه به دقت ذکر شده است، به جای آورند. هزینه‌های جاری مربوط به تعمیرات این ساختمانها و از آن جالب‌تر هزینه‌های مربوط به جشنها و سوگواریهای مذهبی در این مدارس فراموش نشده است (همو، 80-101). 
در «وقف‌نامۀ سه دیه کاشان» که در 703ق برای تأمین مصارف مختلف دارالسیادۀ این شهر تنظیم شده، تأکید شده است که برای بقعۀ این دارالسیاده معلمی از سادات برای تعلیم اطفال سادات انتخاب، و از محل عواید آن 3 روستا سالانه 100 دینار رایج به وی و برای 20 کودک فقیر از سادات که در این مدرسه به تعلم قرآن و شرایع اسلام مشغولند، هر یک 30 دینار و در مجموع 600 دینار در سال پرداخت گردد (ص 123-124). در وقف‌نامه‌ای دیگر واقف ضمن وقف عوایدی بر مدرس و طلبه، شرط کرده است که «مدرس هر 6 ماه طلبه را امتحان کند و عزل و نصب طلبه متعلق به رأی شریف مدرس باشد» (شهشهانی،31-32). 
«کارنامـۀ اوقاف» تاج‌الـدین نسایـی ــ کـه غالب آن هجونامۀ صاحب اوقافی است که نامش نیامده ــ به خوبی می‌تواند علت نابودی بسیاری از مراکز آموزشی دورۀ اسلامی را نشان دهد. وی در این اثر منظوم اشاره می‌کند که صاحب جدید اوقاف پس از به سامان رساندن کار اوقاف خواف و نیشابور، ساختمانهایی را که رو به ویرانی می‌رفتند، تعمیر کرد. مدارس بار دیگر رونق گرفت و مساجد رنگ و بویی گرفتند و اهل علم با خاطری آسـوده به تعلیم و تعلم پرداختند: «... در مدارس ائمه بنشستند/ در به تحصیل علم دربستند». اما بعدها گزندهای بسیار به اوقاف رسید. از جمله بسیاری در حساب وقف و از جمله مدرسه تصرفات کرده و شاگردان دروغین برای آن ذکر کرده بودند (ص 16-18). و سرانجام آورده است: «وقف را این چنین کسان خوردند/ تانگویی مدرسان خوردند؛ با چنین قوم هر که مدرسه کرد/ دیو در اندرونش وسوسه کرد؛/ .... چکنی ملک وقف بر ظالم/ بر خدایست روزی عالم». سپس حکایتی دیگر نقل می‌کند که بر اساس آن فردی به نام خواجه مجدالدین می‌خواست برای آنکه یادگاری از وی در دین بماند، مدرسه‌ای ساخت و بخشی از عواید خود را نیز برای مخارج آن در نظر گرفت، اما دخالتهای صاحب اوقاف موجب شد وی این مدرسه را به کاروان‌سرا تبدیل کند، زیرا تا هنگامی که چنین فردی صاحب اوقاف است، وقف کردن خلاف دین باشد (ص19-20).

عمومیت تعلیم

در دورۀ اسلامی بحث دربارۀ امکان تحصیل برای اقشار مختلف جامعه محلی از اعراب نداشت. اصولاً سنت حسنۀ وقف برای پرداخت برخی هزینه‌های آموزشی، خود دلیلی واضح بود برای اثبات این نکته که بسیاری از محصلان از خانواده‌هایی بودند که نمی‌توانستند هزینۀ تحصیل فرزندان خود را بپردازند. در عوض فراهم بودن (یا نبودن) امکان تحصیل برای دختران در دورۀ اسلامی از اهمیتی ویژه برخوردار است. از رسالۀ ابن سحنون می‌توان دریافت که دختران نیز چونان پسران به مکتب‌خانه‌ها راه داشته‌اند، زیرا در آن از جدا نشاندن دختران و پسران سخن به میان آمده است و یک بار دیگر نیز تأکید شده است که بر معلم مکروه است که دختران را آموزش دهد و آنان را با پسران بیامیزد، زیرا برای آنان فساد را در پی دارد (ص 360، 362). همو ضمن تأکید بر رعایت عدل میان کودکان، از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که اگر «مؤدبی» بر 3 کودک از این امت گمارده شود و به آنان به یکسان آموزش ندهد، فقیر با غنی و غنی با فقیر، روز رستاخیز با خائنان محشور خواهد شد (ص 353؛ دربارۀ تعلیم و تربیت به شیوۀ نوین در کشورهای اسلامی، نک‍ : ه‍ د، دانشگاه و مراکز آموزش عالی، نیز دارالفنون).

مآخذ

ابحاث هیئة کبار العلماء بالمملکة العربیة السعودیة، عربستان سعودی، 1425ق؛ ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به کوشش آوگوست مولر، قاهره، 1299ق؛ ابن ابی شیبه، عبدالله، المصنف، بیروت، دارالفکر؛ ابن اخوه، محمد، «معالم القربة فی طلب الحسبة»، نسخۀ دیجیتال وبگاه الاسلام (مل‍‍ )؛ ابن بطۀ عکبری، عبیدالله، «الابانة الکبـرى»، نسخۀ دیجیتال وبگـاه جامع الحدیث (مل‍ )؛ ابن جوزی، عبدالرحمان، تلبیس ابلیس، به کوشش سید جمیلی، بیروت، دارالکتاب العربی؛ همو، صید الخاطر، به کوشش محمد عبدالرحمان عوض، بیروت، دارالکتاب العربی؛ ابن حجر عسقلانی، احمد، « المطالب العالیة»، نسخۀ دیجیتال وبگاه جامع الحدیث (مل‍ ‌)؛ ابن خلدون، مقدمه، به کوشش علی عبدالواحد وافی، قاهره، 1384-1388ق/ 1965-1968م؛ ابن سحنون، محمد، آداب المعلمین، به کوشش احمد فؤاد اهوانی (نک‍ : هم‍ ،‍ اهوانی)؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبرى، بیروت، دار صادر؛ ابن شداد نسایی، زهیر، کتاب العلم، بیروت؛ ابن عبدالبر، یوسف، «جامع بیان العلم وفضله»، نسخۀ دیجیتال وبگاه جامع الحدیث (مل‍ )؛ ابن‌عبدون، محمد، «رسالۀ بی‌نامی دربارۀ حسبة»، به کوشش لوی پرووانسال (نک‍ : مل‍‍ ، لوی پرووانسال)؛ ابن عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، 1890م؛ ابن عدی، عبدالله، الکامل، به کوشش سهیل زکار، بیروت، 1409ق / 1988م؛ ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق،به کوشش علی شیری، بیروت، 1419ق/ 1998م؛ ابن فوطی، عبدالرزاق، الحوادث الجامعة، به کوشش مصطفى جواد، بغداد، 1351ق؛ ابن ماجه، محمد، «سنن»، نسخۀ دیجیتال وبگاه الاسلام (مل‍ )؛ ابن ندیم، الفهرست، به کوشش فلوگل، لایپزیگ، 1871-1872م؛ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفى سقا و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی؛ ابوبکر خوارزمی، محمد‏، الامثال المولدة، به کوشش محمد حسین اعرجی، ابوظبی، 1424ق/ 2003م؛ ابوحنیفه، نعمان، عوالی، گزیدۀ شمس‌الدین یوسف بن خلیل بن عبدالله دمشقی، به کوشش خالد عواد، دمشق، 1422ق/ 2001م؛ ابوحیان توحیدی، علی، الامتاع و المؤانسة، به کوشش احمد امین و احمد زین، قاهره، 1939-1944م؛ همو، مثالب الوزیرین، به کوشش ابراهیم کیلانی، دمشق، 1961م؛ ابوداوود سجستانی، سلیمان، «سنن»، نسخۀ دیجیتال وبگاه الاسلام (مل‍ ‌)؛ ابوطالب مکی، «قوت القلوب»، نسخۀ دیجیتال وبگاه الوراق (مل‍‌ )؛ ابوالعلاء بهشتی، محمد، الرسالة البهشتیة، نسخۀ خطی كتابخانۀ شمارۀ يك مجلس شورای اسلامی، شم‍ (2)7367؛ ابوعلی مسکویه، احمد، تجارب الامم، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، 1366ش/ 1987م؛ ابولیث سمرقندی، نصر، «بحرالعلوم»، نسخۀ دیجیتال وبگاه التفاسیر (مل‍ ‌)؛ ابویعلى موصلی، احمد، «مسند»، نسخۀ دیجیتال وبگاه جامع الحدیث (مل‍ )؛ احمد بن حنبل، «مسند»، نسخۀ دیجیتال وبگاه الاسلام (مل‍ )؛ اشه، رهام، آذرباد مهرسپندان پرتو نو بر زندگی و برخی از کارهایش، تهران، 1381ش؛ همو، آموزۀ پزشکی مغان، پاریس، 2000م؛ اندرز انوشه روان آذرباد مارسپندان، ترجمۀ سعید عریان (نک‍ : هم‍ ، متون پهلوی)؛ همان، ترجمۀ یحیى ماهیار نوابی (نک‍ : هم‍ ، ماهیار نوابی، «اندرز آذربد مارسپندان»)؛ همان، ترجمۀ اردشیر آذرگشسب (نک‍ : هم‍ ، اندرزنامه‌های پهلوی)؛ همان، ترجمۀ رهام اشه (نک‍ : هم‍ ، اشه، آذرباد...)؛ همان، ترجمه و نظم محمد تقی بهار (نک‍ : هم‍ ، بهار)؛ اندرز اوشنر دانا، ترجمۀ ابراهیم میرزای ناظر، تهران، 1373ش؛ اندرز خوبی کنم به شما کودکان، ترجمۀ کتایون مزداپور (نک‍ : هم‍ ، مزداپور)؛ اندرز دانا به پسر خویش (روایت پازند اندرز انوشه روان آذرباد مارسپندان)، ترجمۀ رهام اشه (نک‍ : هم‍ ، اشه، آذرباد...)؛ اندرزنامه‌های پهلوی، ترجمۀ اردشیر آذرگشسب، تهران، 1346ش؛ اهوانی، احمد فؤاد، التربیة فی الاسلام او التعلیم فی رأی القابسی، قاهره، 1955م؛ بطوش، امین محمد سلام، «الحکم الشرعی لاستقطاع الاعضاء و زرعها تبرعا او بیعا »، مجلة البحوث الاسلامیة، 1418ق، شم‍‌ 353؛ بلعمی، محمد، تاریخ، به کوشش محمد تقی بهار و محمد پروین گنابادی، تهران، 1341ش؛ بندهش، ترجمۀ مهرداد بهار، تهران، 1369ش؛ بنوموسى، تحریر مخروطات، به‌کوشش تومر (نک‍ : مل‍ ، آپولونیوس)؛ بهار، محمدتقی، «نظم اندرزهای آذرباذ مارسفندان از پهلوی به پارسی»، مهر، تهران، 1331ش، شم‍ 2؛ بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ، 1906م؛ همو، تحدید نهایات الاماکن، به کوشش بولگاکوف (شمارۀ ویژۀ مجلة معهد مخطوطات العربیة)، قاهره، 1962م؛ همو، «سیر سهمی السعادة و الغیب» (نک‍ : مل‍،، حداد)؛ بیهقی، احمد، «شعب الایمان»، نسخۀ دیجیتال وبگاه جامع الحدیث (مل‍ ‌)؛ تاج الدین نسایی، «کارنامۀ اوقاف» (منظوم)، به کوشش ایرج افشار، فرهنگ ایران زمین، ج8، تهران، 1339ش؛ تستـری، سهل، «تفسیر»، نسخۀ دیجیتال وبگاه التفاسیر (مل‍ ‌)؛ تفضلـی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1376ش؛ ثعالبی، عبدالملک، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، به کوشش زُتنبرگ، پاریس، 1900م؛ جاحظ، عمرو، الحیوان، به کوشش عبدالسلام محمدهارون، قاهره، 1388ق/ 1969م ؛ همو، البیان و التبیین، به کوشش علی ابوملحم، بیروت، 2002م؛ جصاص، احمد، احکام القرآن، به کوشش عبدالسلام محمد علی شاهین، بیروت، 1415ق/ 1994م؛ جواد، مصطفى، «نقدی بر کتاب تاریخ آموزش در اسلام»، ترجمۀ محمدحسین ساکت، همراه تاریخ آموزش در اسلام از آغاز تا فروپاشی ایوبیان در مصر، تهران، 1381ش؛ چیدۀ اندرز پوریوتکیشان، ترجمۀ سعید عریان (نک‍ : هم‍ ، متون پهلوی)؛ همان، ترجمۀ یحیى ماهیار نوابی (نک‍ : هم‍ ، ماهیار نوابی، «گزیدۀ اندرز پوریوتکیشان»)؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ حاکم نیشابوری، محمد، «المستدرک»، نسخۀ دیجیتال وبگاه جامع الحدیث (مل‍ ‌)؛ حسینی یزدی، محمد، «جامع الخیرات» (وقف‌نامه)، فرهنگ ایران زمین، ج9، تهران، 1340ش؛ حمزۀ اصفهانی، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت، دارمکتبة الحیاة؛ همو، التنبیه على حدوث التصحیف، به کوشش محمداسعد طلس، دمشق، 1388ق/ 1968م؛ خسرو قبادان و ریدگی، ترجمۀ سعید عریان (نک‍ : هم‍‌ ، متون پهلوی)؛ خطیب بغدادی، احمد، «الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع»، نسخۀ دیجیتال وبگاه جامع الحدیث (مل‍ ‌)؛ همو، «الرحلة فی طلب الحدیث»، همان؛ همو، «الفقیه و المتفقه»، همان؛ خمینی، روح الله، تحریر الوسیلة، تهران، 1403ق/ 1983م؛ خوارزمی، محمد، مفاتیح العلوم، به کوشش فان فلوتن، لیدن، 1895م؛ خویی، ابوالقاسم، المسائل الشرعیة ( استفتائات)، قم، 1421ق/ 2000م؛ دارمی، عبدالله، سنن، نسخۀ دیجیتال وبگاه وزارت اوقاف مصر (مل‍ ‌)؛ داک؛ دربارۀ پنج خیم آسرونان، ترجمۀ سعید عریان (نک‍ : هم‍ ، متون پهلوی)؛ دینکرد، روایت پهلوی، ترجمۀ مهشید میرفخرایی، تهران، 1367ش؛ روحانی، محمد صادق، المسائل المستحدثة، قم، 1412ق؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، قاهره، 1323ق؛ شلبی، احمد، التربیة الاسلامیة، قاهره، 1982م؛ شهشهانی، حسین، «خلاصه‌ای از وقف‌نامۀ مسجد میرعماد و فرمانهای سلاطین که در آن باقی مانده است»، فرهنگ ایران‌زمین، ج 5، تهران، 1336ش؛ شهید اول، محمد، اللمعة الدمشقیة، قم، 1411ق؛ شهید ثانی، زین‌الدین، منیة المرید، به کوشش رضا مختاری، قم، 1409ق/ 1368ش؛ شیزری، عبدالرحمان، « نهایة الرتبة الظریفة فی طلب الحسبة الشریفة»، نسخۀ دیجیتال وبگاه الاسلام (مل‍ ‌)؛ صانعی، یوسف، استفتائات پزشکی، قم، 1377ش؛ طارمی‌راد، حسن، «الامالی»، «الامالی یا غرر الفوائد و درر القلائد»، فرهنگ آثار ایرانی اسلامی، ج1، تهران، 1385ش؛ طبرانی، سلیمان، «المعجم الاوسط»، نسخۀ دیجیتال وبگاه جامع الحدیث (مل‍ ‌)؛ همو، «المعجم الصغیر»، همان؛ همو، « المعجم الکبیر»، نسخۀ دیجیتال وبگاه اهل الحدیث (مل‍ ‌)؛ طبری، تاریخ؛ همو، تفسیر (جامع البیان)، بیروت، 1420ق/ 2000م؛ طوسی، محمد، الخلاف، قم، 1407ق؛ طیالسی، سلیمان، «مسند»، نسخۀ دیجیتال وبگاه جامع الحدیث (مل‍ ‌)؛ عثیمین، محمد، «دروس» (متن پیاده‌سازی شده)، نسخۀ دیجیتال وبگاه الشبکة الاسلامیة (مل‍ ‌)؛ علامۀ حلی، حسن، تذکرة الفقها، تهران؛ همو، قواعد الاحکام، قم، 1418ق؛غزالی، محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، 1406ق؛ همو، فاتحة العلوم، قاهره، 1322ق؛ همو، کیمیای سعادت، به کوشش احمد آرام، تهران، 1319ش؛ همو، المنقذ من الضلال، قاهره، 1394ق؛ غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمۀ نورالله کسایی، تهران، 1372ش؛ «فتاوی دارالافتاء المصریة»، نسخۀ دیجیتال وبگاه وزارت اوقاف مصر (مل‍ ‌)؛ فخرالدین رازی، «تفسیر الکبیر و مفاتیح الغیب»، نسخۀ دیجیتال وبگاه التفاسیر (مل‍ )؛ فردوسی، شاهنامه، به کوشش خالقی مطلق، تهران، 1386ش؛ قابسی، علی، الرسالة المفصلة لاحوال المعلمین و احکام المعلمین و المتعلمین، به کوشش احمد فؤاد اهوانی (نک‍ : هم‍ ‍،‍ اهوانی)؛ قرآن مجید؛ قفطی، علی، تاریخ الحکماء، اختصار زوزنی، به کوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ،1903م؛ کارنامۀ اردشیر بابکان، ترجمۀ احمد کسروی، تهران، 1342ش؛ همان، ترجمۀ صادق هـدایت (نک‍ هم‍ ، هـدایت)؛ همـان، ترجمۀ بهرام فـره‌وشی، تهران، 1354ش؛ همـان، ترجمۀ قاسم هاشمی نژاد، تهران، 1369ش؛ همان، ترجمۀ محمد جواد مشکور،تهران، تهران، 1369ش؛ کریستن‌سن، آرتور، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایرانیان، ترجمه ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران، 1368ش؛ کلیله و دمنه، ترجمۀ کهن فارسی نصر الله منشی، به کوشش مجتبى مینوی، تهران، 1343ش؛ کلینی، محمد، الاصول من الکافی، تهران، 1363ش؛ کمال‌الدین فارسی، محمد، تنقیح المناظر، حیدرآباد دکن، 1347-1348ق؛ گزارش شطرنج و نهش نیواردشیر، ترجمۀ سعید عریان (نک‍ : هم‍ ، متون پهلوی)؛ ماتیکان یوشت فریان، ترجمۀ محمود جعفری، تهران، 1365ش؛ ماوردی، علی، ادب الدنیا و الدین، به کوشش محمد کریم راجح‏، بیروت، 1421ق؛ ماهیار نوابی، یحیى «اندرز آذربد مارسپندان»، متن پهلوی با ترجمۀ فارسی، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، س 11، شم‍ زمستان؛ همو، «چند متن کوچک پهلوی»، همان، س 12، شم‍ تابستان؛ همو، «گزیدۀ اندرز پوریوتکیشان»، متن پهلوی و ترجمۀ فارسی، همان، شم‍‌ زمستان؛ همو، «یادگار بزرگمهر، متن پهلوی و ترجمۀ فارسی»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تبریز، س 11، شم‍ پاییز؛ متون پهلوی، ترجمۀ سعید عریان، تهران، 1371ش؛ مجلة مجمع الفقه الاسلامی، جدّه، 1408ق؛ مجمل التواریخ و القصص، به کوشش سیف الدین نجم آبادی و زیگفرید وبر، نیکارهوزن، 1378ش/ 2000م؛ محبوبی اردکانی،حسین، تاریخ تحول دانشگاه تهران و مؤسسات عالی آموزشی ایران، تهران، 1350ش؛ مزداپور، کتایون، «اندرز کودکان»، چیستا، تهران، 1368ش، س 6، شم‍ 7-8؛ مسعودی، علی، التنبیه و الاشراف، به کوشش دخویه، لیدن، 1893م؛ مقدسی، مطهر، البدء و التاریخ، به کوشش کلمان هوار، پاریس، 1903م؛ مینوی خرد، ترجمۀ احمد تفضلی، تهران، 1354ش؛ نعیمی، عبدالقادر، الدارس فی تاریخ المدارس، به کوشش ابراهیم شمس‌الدین، بیروت، 1410ق/ 1990م؛ واژه‌ای چند (یک چند واژه) از آذرباد مارسپندان، ترجمۀ سعید عریان (نک‍ : هم‍ ، متون پهلوی)؛ همان، ترجمۀ یحیى ماهیار نوابی (نک‍ : هم‍‌ ، ماهیار نوابی، «چند متن کوچک پهلوی»)؛ همان، ترجمۀ رهام اشه (نک‍ : هم‍ ، اشه، آذرباد...)؛ «وقف‌نامۀ سه دیه کاشان»، فرهنگ ایران زمین، ج4، تهران، 1335ش؛ وکیع بن جراح، الزهد، نسخۀ دیجیتال وبگاه جامع الحدیث (مل‍ )؛ وندیداد؛ هدایت، صادق، زند وهومن یشت و کارنامۀ اردشیر پاپکان، تهران، 1332ش؛ هیثمی، علی، مجمع الزوائد، بیروت، 1408ق/ 1988م؛ یاقوت، ادبا؛ همو، بلدان؛ تحقیقات میدانی مؤلف؛ نیز:

Ahl-ol-ħadī , www.ahlalhdeeth. com; Apollonius, Conics Books V to VII, The Translation of the Lost Greek Original in the Version of Banu Musa, ed. and tr. G.J. Toomer, New York, 1990; Bartholomae, Ch., Die Frau im sassanidischen Recht, Heidelberg, 1924; id, Zum sassanidischen Recht, Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften, Heidelberg, 1922, vol. IV; Beal, S., Buddhist Records of the Western World, London, 1906; The Book of A Thousand Judgments, tr. N. Garsoïan, Costa Mesa etc. 1997; Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1944; Dandamayev, M. A. , «Education: I.In the Achaemenid Period», Iranica ; Fück, J., «Sechs Ergänzungen zu Sachaus Ausgabe von al-Bīrūnis Chronologie Orientalischer Völker», Documenta Islamica Inedita, Berlin, 1952; Haddad, F. I. et al., «Al-Biruni's Treatise on Astrological Lots», Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, Frankfurt, 1984, vol. I; Hallock, R. T., Persepolis Fortification Tablets, Chicago, 1969; Herodotus, The History, tr. A. D. Godley, Cambridge etc., 1946; AL-Islam, www . al-islam.com; Islamic Council, www. Islamic council.com; Jāmiª-ol-ħadī , www. Sonnhonline.com; Kent, R.G., Old Persian Grammar, Texts, Lexicon, New Haven, 1953; Levi-Provençal, E., «Le Traité d’ibn Abdun», JA, 1934, vol. CCXXIV; Oppenheim, A. L., Ancient Mesopotamia : Portrait of a Dead Civilization, Chicago, 1977; Plato, Charmides, Alcibiades, Hipparchus, The Lovers, Theages, Minos, Epinomis, tr. W. R. M. Lamb, Cambridge etc., 1964; Aš-šabakat-ol-islāmia, www.islamweb. net; At-Tafāsīr, www.altafāsir.com; Tafazzoli, A., «Dabireh,Dabiri», «Education»: II. In the Partian and Sasanian Periods», Iranica ; Al-Warrāq, www. alwaraq. net; Windischmann, F. H. H., Zoroastrische Studien: Abhandlungen zur Mythologie und Sagengeschichte des alten Iran, ed. F. Spiegel , Berlin, 1863; Xenophon, Cyropaedia, tr. W. Mille
r, London etc. 1914.
یونس کرامتی