امام محمد غزالی؛ منتقد یا مدافع فلسفه

1404/9/23 ۱۱:۵۱

سمانه فیضی گفت:‌ تصویر عمومی ما از غزالی این است که او منتقد فلسفه است اما در این کتاب یک تصویر کلاملا بی‌سابقه از غزالی ارائه شده است.

سبحان کیانی: به مناسبت انتشار کتاب «غزالی فیلسوف» نوشته الکساندر تریگر با ترجمه سمانه فیضی و احمد ایزدی که از سوی نشر ققنوس منتشر شد، نهصد و بیست و هشتمین شب از شب‌های بخارا به بزرگداشت غزالی اختصاص یافت. این نشست پنجشنبه بیستم آذر ۱۴۰۴ با سخنرانی مصطفی ملکیان، میترا پورسینا، سمانه فیضی، علی دهباشی و پیام تصویری الکساندر تریگر در ساختمان مرکزی نشر ققنوس، تالار گفتگو، برگزار شد. در ادامه گزارشی از این نشست از نظر می‌گذرد؛

غزالی ناقض کلام خویش

میترا پورسینا استاد دانشگاه شهید بهشتی در آغاز جلسه گفت: سابقه این نشست به نوعی به بیست و پنج سال پیش بازمی‌گردد آن زمانی که من برای تز دکتری خود با استاد ملکیان مشورت می‌کردم و در نهایت به این نتیجه رسیدیم که روی یک موضوع بکر که سابقه آکادمیک نداشته است در حوزه فلسفه و معرفت‌شناسی کار کنیم. این موضوع تاثیر گناه بر معرفت بود. در بررسی درباره این موضوع که ترجیح بر مسئله‌محوری بود ما با تکیه بر اندیشمندانی که به این تاثیر قائل بودند ولی لازم بود کار فلسفی درباره آن انجام شود. اما اینکه از چه متفکرانی کمک بگیریم ختم به دو متفکر متقدم شد: سنت آگوستین و امام محمد غزالی. در سفر من به کانادا برای دسترسی به منابعی درباره آگوستین که در آنجا مورد استفاده در این تحقیق بود مواجه با یک حوزه بسیار گسترده در این زمینه شدم و با استاد ملکیان مطرح کردم که غزالی در برابر آگوستین در این تحقیق بسیار بی‌مایه و توخالی می‌شود و بنا شد فقط از آگوستین استفاده کنیم.

او در ادامه گفت: پس از انجام دفاع تز دکتری به این فکر کردم که باید آن طرف ماجرا هم دید وگرنه حق مطلب درباره غزالی ادا نمی‌شود. در دوازده سال مشغول کار روی غزالی بودم و دو کتاب با این عنوان چاپ شد: تاثیر گناه بر معرفت اولی با تکیه بر آرای آگوستی قدیس و دومی امام محمد غزالی. زمانی که کار روی آثار غزالی را شروع کردم، زیاد نگاه مثبتی به او نداشتم زیرا گمان می‌کردم غزالی زیاد میانه‌ای با فلاسفه ندارد اما هر چه پیشتر می‌رفتم متوجه شدم او را نمی‌شناختم.

وی گفت: کار درباره غزالی سخت است زیرا هر جمله‌ای که می‌گوید در بعد از آن همان‌ها را نقض می‌کند. ما با مفهوم عقل در غزالی ناآشنا هستیم و ناسازگاری عجیبی است. عقل در عالی‌ترین شکل ظهور آن در نظر غزالی با قلب یکی می‌شود. پس من از آن نگاه رایجی که درباره غزالی براساس کتاب تهافت فلاسفه وجود دارد، فاصله گرفتم. در وهله بعد من با آثار غزالی‌شناسان جدید از جمله تریگر و آبراهاموف مواجه شدم. آبراهاموف در مقاله خود اثبات می‌کند که روش برتر معرفت خداوند از دید غزالی روش فلسفی است. ما در کشور خود دچار یک فقری هستیم که نمی‌دانیم غزالی‌شناسان جدید مباحث جدیدی را درباره غزالی مطرح می‌کنند.

خداوند کشور زیبای شما را در امان نگاه دارد

الکساندر تریگر نویسنده کتاب دیگر سخنران این نشست بود که به صورت آنلاین در این نشست حضور داشت. وی در ابتدا گفت: برای من بسیار ارزشمند است که مردم ایران تحقیق من درباره غزالی را مفید و بااهمیت می‌دانند. می‌خواهم حمایت خود را مردم ایران پس از اتفاقات تابستان امسال و آن حمله تجاوزگرانه اعلام نمایم. این را با صدایی رسا می‌گویم: خداوند کشور زیبای شما را در امان نگاه دارد. پژوهش‌های فراوانی درباره فلسفه و مطالعات اسلامی در جامعه دانشگاهی ایران انجام شده که قابل تحسین است. ایران دارای سنت فلسفی غنی‌ای است که افرادی چون سهروردی، ملاصدرا و امام محمد غزالی را دارد.

او در ادامه به زبان انگلیسی گفت: صحبت‌هایی که درباره غزالی می‌شود و او ضد فلسفه خطاب گشته بحث اصلی نیست بلکه فقط می‌توانسته یک دیدگاه باشد. شاید عجیب باشد اما غزالی بسیاری از عقایدی را که در جایی رد می‌کند خیلی از آنها را در جای دیگر به عنوان اصول خود در نظر می‌گیرد. برای این صحبت‌ها گواه ما بسیاری از کتاب‌های خود غزالی است.

وی گفت: در زمان غزالی می‌توانیم شواهدی پیدا کنیم که دشمنان او در نیشابور به او حمله می‌کردند و حتی نقدی که به او داشتند به پیش شاه سلجوقی در سنجر خراسان بردند و عقاید فلسفی او را نفی می‌کردند. مهمترین این دکترین‌ها را که خود غزالی به آنها باور داشت می‌توانید در مکاتباتی از او را که توسط شاگردانش به زبان فارسی جمع‌آوری شده، مشاهده کنید. اگر به سخنان معارضان توجه کنیم خواهیم دید که غزالی از باورهایی که یک مسلمان باید از آنها پیروی کند، تبعیت نمی‌کند و از آثار فلاسفه و ملحدان تبعیت می‌کند. غزالی در عصر خود محکوم به فلسفه‌گرایی بوده است.

تریگر گفت: دو مثال از ابن‌رشد و ابن‌طفیل ذکر می‌کنم که دو فیلسوف دانش خود را به صورت روشن از غزالی بیان کرده‌اند: ابن‌رشد این برداشت را از غزالی ندارد که او ضد فلسفه است بلکه معتقد است غزالی باعث بسط دانش فلسفی در جهان اسلام شده است. ابن‌رشد معتقد است غزالی حقایقی را برای عموم جامعه بیان می‌کند که نباید بکند. ابن‌طفیل اما منتقد غزالی نیست بلکه بسیار علاقه‌مند به اندیشه‌های اوست. به نقل از ابن‌طفیل غزالی برخی از اندیشه‌ها را به عنوان کفر در نظر می‌گیرد و خود از آنها استفاده می‌کند. به نظر می‌رسد برخلاف آن چیزی که عنوان می‌کند به معاد جسمانی باور ندارد و مانند فلاسفه به معاد روحانی معتقد است که این با نظر به کیمیای سعادت نمایان می‌شود. غزالی جسم را بخشی از حقیقت و هویت ما در نظر نمی‌گیرد. آنچه درباره مرگ گفته است به این مسئله اشاره دارد که ما جسم را کنار می‌گذاریم و ادامه حیات خود را با روح ادامه می‌دهیم. تعبیر غزالی از بهشت و جهنم از اندیشه کلاسیک فاصله می‌گیرد و آن چیزی که عنوان می‌کند مشاهدت جمال عبودیت است.

وی در پایان گفت: منطق من در کتاب حاضر این است که غزالی طریق فلاسفه را پیش گرفته است. تهافت نمی‌تواند دیدگاه‌های اصیل غزالی را بیان کند. غزالی مانند هر فیلسوف دیگری دستگاه فلسفی خاص خود را دارد و گرایش‌های صوفیانه را دنبال کرده است.

سنت بازنگری

سمانه فیضی پژوهشگر فلسفه و یکی از مترجمان کتاب دیگر سخنران این نشست بود. وی در ابتدا گفت: من صحبت‌های خود را در سه محور بیان می‌کنم: نخست آنکه چه چیزی در کتاب غزالی فیلسوف در جریان است؟ دوم چرا کتاب مهم است؟ سوم اینکه ما به عنوان مترجم چه مواجه‌ای با این کتاب داشتیم؟

وی در ادامه گفت: تصویر عمومی ما از غزالی این است که او منتقد فلسفه است اما در این کتاب یک تصویر کلاملا بی‌سابقه از غزالی ارائه شده است. غزالی در بحث معرفت‌شناسی و آخرت‌شناسی یک چهره کاملاً فلسفی از خود نشان می‌دهد. در درجه اول نشان می‌دهد تعامل میان فلسفه و عرفان در بستر سنت اسلامی بسیار پیچیده‌تر از آن است که ما فکر می‌کنیم و این دو دارای یک تعامل پویا با یکدیگر هستند. کتاب نشان می‌دهد ایده غزالی درباره حجیت معرفت عرفانی در خلاء شکل نگرفته است.

فیضی در ادامه گفت: پرسش نویسنده این است که غزالی معرفت عرفانی را چگونه نظریه‌پردازی می‌کند و فهم او از معرفت عرفانی به چه صورت شکل گرفته است. تریگر این را در فلسفه ابن‌سینا دنبال می‌کند. اهمیت مسئله در روشن کردن این حلقه‌های وصل است. شاید بتوان گفت غزالی کسی است که فلسفی اندیشیدن را وارد حوزه‌هایی مانند اخلاق، عرفان و تعلیم و تربیت می‌کند.

او در ادامه گفت: وارد کردن عنصر فلسفه در این زمینه‌ها را باید در شکل یک تداوم مفهومی در نظر بگیریم. ما باید تاریخ فکر را مانند یک رشته تماس و انتقال درک کنیم که در خلال آن مرزهای خطی بین رشته‌های مختلف شکسته می‌شود و چیزی که در این کتاب در جریان است از این رسته و موضوع است.

فیضی گفت: اهمیت کتاب از نظر سنت بازنگری نیز هست. در این سنت نویسنده یا پژوهشگر روایت‌های تثبیت‌شده را بازبینی می‌کند که به ما یک دید جدید خواهد داد. در این کتاب ارجاعات فراوانی وجود دارد که این نشان از یک کتاب تحلیلی است نه توصیفی صرف. این کتاب مفاهیم اصلی مدنظر غزالی را از منظر منطقی بررسی می‌کند و مفاهیمی که از نظر ابن‌سینا مشترک بوده استخراج کرده و مورد بررسی قرار می‌دهد.

وی در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: در بررسی لغت‌شناسی، موضوعی که در این کتاب بیان شده کلمه تهافت به عنوان عامل تصویر ما از غزالی در قامت یک فلسفه‌ستیز است. نویسنده این کلمه را با اشاره به آثاری از ابن میمون به معنای شتابزدگی آورده که اگر ما با این عینک به سراغ کتاب برویم دید ما از غزالی نیز متفاوت خواهد شد.

فیضی در پایان گفت: این کتاب برای ما سهل و ممتنع بود، سهل از این جهت که نویسنده هر کجا که یک اصطلاح خاص فلسفی یا عرفانی در نظر داشته است عنوان فارسی و عربی را نیز بیان کرده بود اما بخش ممتنع برمی‌گردد به دشواری‌های عمومی ترجمه که تمام تلاش ما حفظ روان بودن متن و منظور نویسنده بود.

اگر چیزی را نمی‌توانی درباره‌اش سخن بگویی با سکوت از کنارش بگذر

مصطفی ملکیان پژوهشگر فلسفه و اخلاق سخنران آخر این نشست بود. وی گفت: به نظر من تریگر در این کتاب چهار مقصود دارد: قصد نخست این‌که می‌خواهد نظریه معرفت الهامی را یا نظریه علم عرفانی را از دیدگاه غزالی که نکات بدیع در آن بسیار است، بیان کند و نشان دهد چگونه غزالی تصمیم داشته آن را مبرهن کند. دوم آن‌که غزالی فقط متکلم نیست بلکه در رده فیلسوفان نیز هست. نکته سوم این‌که غزالی را باید طرفدار یک نحوه کلام دانست که تعبیر می‌شود به کلام فلسفی یا کلام عقلی. تریگر در مقام این است که غزالی را به عنوان یک متکلم فلسفی مشرب معرفی کند. نکته چهارم این‌که چیزی که در این کتاب بیان می‌کند این است که تطورات فکری غزالی را نباید فقط تغییر عقیده تلقی کرد چون کسانی که آثار او را بررسی می‌کنند در آثار با نوعی ناسازگاری مواجه هستند. پیش از تریگر کسانی عقیده داشتند که غزالی تطورات فکری داشته و همین مسئله سبب سخنان به ظاهر ناسازگار او بشود. تریگر بیان می‌کندکه این‌گونه هم نبوده او در برابر هر فرقه و نحله‌ای به یک نوع سخن می‌گفته است. یعنی او می‌خواسته است به مخاطب خود بگوید، می‌شود سخن تو را رد کرد یا سخن تو را تکمیل کرد.

ملکیان در ادامه به انتقاد از غزالی پرداخت و گفت: به نظر من وقتی کسی کتاب را می‌خواند به جز چهار مدعای اصلی تریگر به یک سلسله چیزهایی می‌رسد که نویسنده به آنها تصریح نکرده است. غزالی لااقل به سه جهت مراعات اخلاق باور را نمی‌کرده است. استفاده از یک قول در عین نقد یک قول در آن واحد، برخلاف اخلاق‌باور و گفتار است. نمی‌توان سخنی که مردود می‌دانم را مقدمه استدلالی برای مدعای خود انجام دهم که این یک استاندارد دوگانه است. سخنی را نقل می‌کنم گویی که این ابداع من است که به این نفی مستندات قول می‌گویند و همین سخنان برگرفته از فیلسوفان دیگر است. بخش عظیمی از آثار غزالی سخنان او نیست و از آنجایی که باد آورده را باد می‌برد ملاصدرا دقیقاً همین کار را با آثار غزالی انجام داد. بخش بسیاری از صدرای شیرازی برگرفته از غزالی است.

وی گفت: مسئله بعدی روش نگارش است که ما در نوشتار و گفتار نباید درد و رنج غیر لازم به مخاطب وارد کنیم. اگر مطلب ما بدون ایهام و ابهام بیان شود مخاطب بی‌آنکه به نیروی فراوان نیاز داشته باشد و به ناامیدی از خود دچار شود موضوع را درک می‌کند. خود تریگر در این کتاب تعبیری دارد درباره غزالی که اصطلاحات ناپایدار دارد که لفظ و معنا هربار در هرجایی به یک مدل و به نوعی به کار می‌رود. در احیای العلوم غزالی هم می‌توانید ببینید که برای یک مفهوم از دوازده لفظ مختلف استفاده می‌کند. همچنین نویسنده می‌گوید الفاظ غزالی به ظاهر نادقیق است و تناقض‌گویی می‌کند.

ملکیان در پایان گفت: همچنین موضوع رازهای ناگشوده که به نظر من مصیبتی است که به دست غزالی در جهان اسلام پایه‌گذاری شد و هر موقع مطلب به یک جای باریک کشیده می‌شود می‌گویند: اینجا دیگر چیزهایی هست که دیگر باید مکاشفه کرد و یک نورافشانی به قلب من رسید و دیگر چیزی نباید گفت. به قول ویتگنشتاین، اگر چیزی را نمی‌توانی درباره‌اش سخن بگویی با سکوت از کنارش بگذر.

منبع: ایبنا