پول

1404/8/27 ۱۰:۱۰

ریال در ۲۷ اسفند ۱۳۰۸ هجری خورشیدی از برای تعیین واحد پول ایرانیان برگزیده شده، به‌جای قران، اما هنوز کلمۀ قران از میان نرفته، بنا به عادت دیرین ریال کنونی را باز قران خوانند.

ریال: ریال در ۲۷ اسفند ۱۳۰۸ هجری خورشیدی از برای تعیین واحد پول ایرانیان برگزیده شده، به‌جای قران، اما هنوز کلمۀ قران از میان نرفته، بنا به عادت دیرین ریال کنونی را باز قران خوانند.

درست است قران لغت بیگانه و عربی است، ریال هم به همان اندازه بیگانه و اسپانیایی است و بیش از چهارصد سال است که به دستیاری پرتغالی‌ها و اسپانیایی‌ها در ایران شناخته شده است. گفتیم. (ص ۱۹۸) پرتغالی‌ها در سال ۹۲۰ هجری قمری (١٥١٤ میلادی) به فرماندهی البوکرک Albuquerque جزیرۀ هرمز را در خلیج فارس به چنگ آوردند و در هنگام بیش از یکصد سال همچنان در دست داشتند تا در روزگار شاه عباس بزرگ (۱۰۰۳-۱۰۳۸) دگرباره از آن ایران گردید. آمدوشد پرتغالی‌ها به کران‌های دریای فارس از زمان شاه اسمعیل اول که سر سلسلۀ خاندان صفوی است (۹۰۷-۹۳۰ هجری قمری) آغاز می‌گردد. از سال ۹۸۸ هجری قمری یعنی سال چهارم پادشاهی شاه محمد خدابنده، چهارمین پادشاه صفوی، که کشور پرتغال به دست اسپانیا در آمد و تا سال ۱۰۵۰ یعنی سیزدهمین سال شهریاری شاه‌صفی (۱۰۳۸-۱۰۰۲) در دست آن دولت بود، ایران هم با اسپانیا سروکار بهم رسانید. ناگزیر از همین روزگاران، بازرگانی و دادوستد اینان با ایرانیان آغاز می‌گردد و به دستیاری اینان ریال اسپانیایی در ایران شناخته شده است.

پس از یادآوری این پیش‌آمد تاریخی پیداست که در قرن دهم هجری، پول اسپانیایی با نام اسپانیایی خود از راه خلیج فارس، به ایران راه یافت، ناگزیر در هيچ‌يک از آثار فارسی پیش از آن روزگار نباید از ریال نام و نشانی باشد. پیش از اینکه ریال رسماً نام واحد پول ایران گردد و به‌جای قران در آید، عبارت بوده از بیست‌وپنج شاهی.

هر ارزشی که ریال در این چند قرن اخیر در ایران داشته این کلمه اصلاً اسپانیایی است و آن نام يک سکۀ نقره بوده، رایج آن دیار و لفظاً به‌معنی شاهی است، درست مانند کلمة لاتين رگالیس (regalis) = شاهی از بنیاد رکس (rex) = شاه. رئال در مرزو بوم دیرین خود ،اسپانیا، نخست در سال ١٤٩٧ میلادی سکه زده شده و تا سال ۱۸۷۰ پول نقرۀ رایج آنجا بود و در مستعمرات اسپانیا نیز، چنان‌که در بخش جنوبی امریکا هم رواج داشت .

شاید غرض از برگزیدن ریال به‌جای قران این بوده که يک لغت بیگانه بفارسی تبدیل شده باشد، یا اینکه از نام پول رایج عهد قجر دوری کرده باشند. به هر مقصود که باشد نقض غرض شده، نه ریال فارسی است و نه یادآور روزگار خوشی است، چنانکه گفتیم یادآور روزگاری است که بیگانگان به کران‌های دریای فارس دست‌اندازی کرده بودند. از این که بگذریم ریال نام واحد پول ایران به‌خصوصه نگردیده، از این ره‌آورد اسپانیایی عربستان سعودی هم از آن بهره برگرفته اکنون پول‌شان ریال خوانده می‌شود. برگزیدن چنین لغتی یکی از آن صدها گواه بی‌مایگی لغت‌سازان ماست. التاريوس Olearius که از او یاد کردیم (ص ۲۰۰) و گفتیم در زمان شاه‌صفی (۱۰۳۸-۱۰۰۲) در ایران بوده، در سخن از سکه‌های رایج آن زمان چون خدابنده، عباس، بیستی، لاری و جز این‌ها گوید که ایرانیان در دادوستد، ریال اسپانیایی را هم در کمال میل می‌پذیرند.

قران: از اینکه ریال جانشین قران گردید جای افسوس نیست، نه آمدن این به خوشی و شادمانی ارزد و نه رفتن آن به درد و دریغ.

ریال از ره‌آوردهای اسپانیایی است در روزگاران صفوی و از همان دوران در سر زبان‌ها مانده تا اینکه در این چند سال اخیر نام رسمی واحد پول ایران گردیده است چنانکه از همان دوران سکۀ رایج زمان شاه عباس بزرگ، به نام عباسی، تاکنون در سرزبان‌هاست و آن امروز چهارشاهی است. اما قران، اگر از برای آن يک شخصيت قائل شویم، نسبت به ریال برتری نژادی ندارد و در زبان ما از شرافت قدمت هم برخوردار نیست. ناگزیر این کلمه در اصل صاحبقران بوده که در روی بسیاری از سکه های ایران از خاندان صفوی گرفته تا ناصرالدین شاه قاجار (١٢٦٤ – ۱۳۱۳) دیده می‌شود .

منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی