محمدِ (ص) مورخان

1404/8/3 ۱۳:۰۷

بخش مهمی از کتاب حاضر به نحوه بازنمایی پیامبر اسلام نزد مسلمانان در موقعیت‌های مختلف اختصاص دارد؛ می‌فهمیم که پیامبر اسلام در هرجا چگونه تصویر شده: از قرآن تا متون عرفانی مناطق مختلف، از ادبیات کلاسیک تا ادبیات مدرن، از منابع یهودی تا سینمای معاصر.

محمدحسن ابوالحسنی: کتاب «محمّدِ(ص) مورخان» (Le Mahomet des historiens) به تازگی توسط انتشارات CERF در فرانسه منتشر شده است. این کتاب حاصل همکاری بین محمدعلی امیرمعزی و جان تولان بوده و حجمی بیش از ۲۲۰۰ صفحه دارد. این کتاب در امتداد مجموعه دیگری به نام «قرآن مورخان» قرار دارد که قبلاً به همت آقای امیرمعزی منتشر شده بود. محمد (ص) مورخان، تازه‌ترین پژوهش‌های تاریخی، زبان‌شناختی، و دینی درباره پیامبر اسلام را گرد آورده است. کتاب از دیدگاه تحلیلی به منابع کهن اسلامی و نیز به متون غیرمسلمان معاصر ظهور اسلام می‌پردازد و در پی آن است که تصویری چندجانبه از پیامبر ارائه کند. نگارش این کتاب پنجاه محقق بین‌المللی را گرد هم آورده است.

آقای امیرمعزی در مصاحبه با نشریه فرانسوی لوپوئن (Le Point) برخی جوانب کار خود را تشریح کرده است. او توضیح می‌دهد که منابع اسلامی و سیره‌های موجود به لحاظ تاریخی چندان قابل اتکا نیستند. در انتهای قرن نوزدهم ارنست رنان اظهار کرد که پیامبر اسلام، تنها پیامبریست که واجد شخصیت تاریخی بوده و ما به دقایق زندگی وی آگاهیم. اشاره رنان احتمالاً به سیره ابن هشام بوده اما این سیره با فاصله زیادی از زمان پیامبر و به سفارش خلفای عباسی تدوین شد و به یکدست‌سازی و تلفیق مطالب متناقض و ناهمگونی می‌پرداخت که سیره‌نویسان پیش از وی بیان کرده بودند. مراجعه به متون غیرعربی و غیراسلامی به ما کمک می‌کند تا تصویر پیامبر اسلام را بهتر ترسیم کنیم. همچنین باید توجه کنیم که چهره محمد(ص) در طول تاریخ اسلام مورد تفسیر و بازنمایی‌های مختلفی قرار گرفته است. عرفای مناطق و فرقه‌های مختلف تصویر خاص خود را از پیامبر داشتند؛ همچنین برخلاف تصور بسیاری، اسلام واجد یک سنت شمایل است که تصویر پیامبر و اولیا را نمایش می‌دهد.

بخش مهمی از کتاب حاضر به نحوه بازنمایی پیامبر اسلام نزد مسلمانان در موقعیت‌های مختلف اختصاص دارد؛ می‌فهمیم که پیامبر اسلام در هرجا چگونه تصویر شده: از قرآن تا متون عرفانی مناطق مختلف، از ادبیات کلاسیک تا ادبیات مدرن، از منابع یهودی تا سینمای معاصر. همچنین بازنمایی غربیان از پیامبر اسلام در ادوار مختلف تاریخی (از قرون وسطی تا قرن بیستم) بررسی شده است. محمد (ص) مورخان هم صحت منابع کلاسیک اسلامی را مورد سنجش دوباره قرار می‎دهد و هم تصویر پیامبر نزد گروه‌های مختلف را شرح داده است.

***

آقای امیرمعزی از سال ۱۹۷۴ در فرانسه به مطالعات اسلام‌شناسی مشغول بوده و مشوق وی در این کار هانری کربن بوده است. رویکرد وی نسبت به تاریخ اسلام، یک رویکرد تجدیدنظرطلبانه یا بازنگرانه است که روایت‌های جاافتاده و رایج را به پرسش می‌گیرد. رویکرد بازنگرانه نسبت به تاریخ اسلام از دهه ۱۹۷۰ و با کوشش‌های چندین مورخ پا گرفت که دوتا از مهم‌ترین آنها پاتریشیا کرون و مایکل کوک بودند. در این رویکرد، اعتبار و سندیت منابع اسلامی با دیده تردید نگریسته شده و به همین خاطر به منابع غیر عربی و غیر اسلامی هم مراجعه می‌شود. منابع یهودی، مسیحی (لاتین، یونانی، حبشی و سریانی)، ایرانی (زردشتی و مسیحی) که در سده‌های اولیه اسلام و راجع به اسلام نوشته شده‌اند در این رویکرد مورد توجه قرار می‌گیرند. باید توجه کنیم که ظهور اسلام در دوره باستان متاخر (قرون دوم تا هفتم میلادی) رخ داده، یعنی دوره‌ای که گسترش مسیحیت و متون آن به چشم می‌خورد و بسیاری از ایرانیان و عرب‌ها نیز مسیحی هستند بنابراین منابع مسیحی اطلاعات جالبی درباره ظهور و تکوین اسلام در اختیار ما می‌گذارند. رویکرد بازنگرانه نسبت به تاریخ اسلام در کشورهای شرقی و اسلامی چندان شناخته‌شده و مورد پذیرش نیست و در کشورهای غربی دنبال شده است. ریشه‌های این رویکرد به انقلاب زبان‌شناسی و فیلولوژی در قرون شانزدهم و هفدهم برمی‌گردد. تا قرن شانزدهم مسیحیان اروپا نگرش خود راجع به ادیان و فرهنگ‌های دیگر (از جمله اسلام) را از متن مسیحیت و باورهای قدیمی استخراج می‌کردند و به همین دلیل دیدگاهی شدیداً منفی نسبت به اسلام داشتند اما از قرن شانزدهم شروع کردند تا اسلام را از دریچه دید خود مسلمانان و از رهگذر مطالعه متون اسلامی بشناسند. آنها شروع کردند به آموختن زبان‌های خاورمیانه مثل عربی، فارسی و ترکی. این گشودگی نسبت به فرهنگ دیگر تقریباً تا امروز هم ویژگی منحصربفرد غربیان بوده است.

***

در ادامه بخش‌هایی از فهرست کتاب محمّدِ (ص) مورخان» را مرور می‌کنیم. پیکره قرآنی: تحلیل ساختار تاریخی قرآن، دوره‌های مکی و مدنی، و بازنمایی پیامبر در مطالعات قرآنی مدرن، سنت سنی: بررسی نخستین روایت‌های زندگی پیامبر در منابع اهل‌سنت، از دوره اموی تا عباسی، تناقض‌های سیره: تحلیل ناسازگاری‌های روایی در سیره و مفهوم «زندگی‌های موازی» محمد (ص) در روایت‌های مختلف، قانون‌نامه مدینه: بررسی انتقادی اصالت و ساختار «میثاق مدینه» و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری اسلامی، منابع مستند سده‌های نخست اسلام: تحلیل داده‌های کتیبه‌ای، پاپیروس‌ها و اسناد نخستین پیرامون محمد (ص) در قرون اولیه، محمد (ص) و حقوق اسلامی: مطالعه مفهوم حقوقی پیامبر در فقه اولیه، موضوع ارث، نسب و فرزندخواندگی، سفر شبانه و عروج آسمانی: تحلیل تطور روایت‌های اسراء و معراج در منابع سنی، شیعی و تطبیق میان‌فرهنگی، چهره پیامبر در تشیع دوازده‌امامی کهن: بازنمایی محمد (ص) در الهیات و ادبیات امامیه نخستین، آموزه‌های شیعیِ غُلات و نصیریان: بررسی کیهان‌شناسی، نبوت و الوهیت محمد (ص) در میان غالیان و نصیریه (علویان)، بازنمایی‌های اباضیان: تصویر پیامبر در سنت اباضی و نقش او در مشروعیت دینی و هویت تاریخی این جریان، عرفان در زبان عربی: محمد (ص) به عنوان «قدیس کامل» و حضور فراطبیعی در متون صوفیانه عربی، عرفان در زبان فارسی: شکل‌گیری عرفان ایرانی، شعر نبوی و نقش محمد (ص) در عرفان کلاسیک فارسی، عرفان ترکی: بازنمایی پیامبر در تصوف ترکی، مولانا و متون عبادی ترک‌زبان، عرفان آفریقا: نقش محمد (ص) در تصوف و جنبش‌های اسلامی آفریقا، از جهاد تا خلافت سوکوتو، فلسفه اسلامی کلاسیک: جایگاه پیامبر در معرفت‌شناسی و فلسفه سیاسیِ فیلسوفان مسلمان، اسماعیلیه: تاثیر دوگانه محمد (ص) و علی (ع) در باطن‌گرایی فاطمی و نزاری؛ نمادشناسی وحی، منابع شیعی امامی در تاریخ‌نگاری و فلسفه تاریخ: تحلیل زندگی محمد (ص) در روایت‌های امامی و رابطه‌اش با علی (ع) و اهل‌بیت، بازنمایی پیامبر در اسلام (هنر تصویری): سیر تاریخی تصویرگری پیامبر، از ممنوعیت‌های دینی تا هنر مغولی و صفوی، دگرگونی‌ها و مسائل در هنرهای تجسمی معاصر: تحول بازنمایی پیامبر در هنر معاصر و کشمکش میان زیبایی‌شناسی و ایمان، پرده‌های بزرگ و کوچک (سینما و رسانه): بازنمایی محمد (ص) در سینما و تلویزیون، از «سیره سینمایی» تا قدرت نرم در رسانه، ادبیات عربی کلاسیک: نقش شاعران عرب در تکوین تصویر پیامبر و سنت ادبیِ مدح نبوی، بازخوانی‌های ادبی مدرن: تصویر محمد (ص) در شعر و رمان معاصر عربی، از شوقی تا نجیب محفوظ، تاریخ و فرهنگ تاتارهای قازان: بازنمایی پیامبر در ادبیات و فرهنگ اسلامی تاتار و درک مدرن آن در روسیه.

منبع: ایبنا