ریزه‌کاری‌ برای واژه‌گزینی فراوان است

1403/12/1 ۱۳:۴۷

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به اینکه ریزه‌کاری برای واژه‌گزینی فراوان است، گفت: برخی فقط نتیجه را می‌بینند و به نکات ساختاری و انشقاقی در ساخت واژگان، توجه نمی‌کنند

نسرین پرویزی درباره روند واژه‌گزینی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی توضیح داد: فرهنگستان شورای عالی دارد و در آن افرادی فعالیت می‌کنند که در حوزه زبان فارسی حرف اول را از منظرهای مختلف مانند شعر، ادبیات، نثر می‌زنند. باید توجه داشت افرادی مانند فتح‌الله مجتبایی (متولد ۱۳۰۶ در تهران، نویسنده و مترجم ایرانی) و محمدعلی موحد (متولد ۲ خرداد ۱۳۰۲ شاعر، ادیب، عرفان‌پژوه، تاریخ‌نگار، حقوق‌دان) که هر دو عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی هستند، نظارت مستقیم بر انتخاب واژه‌ها ندارند.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به اینکه در گروه واژه گزینی پنج تا هفت نفر عضو متخصص آن رشته در سنین مختلف حضور دارند، افزود: علاوه بر آن، در گروه واژه‌گزینی دو یا سه نفر هستند که گوش شنوا برای آن‌ها بیرون از فرهنگستان وجود دارد و آثارشان خوانده و نقد می‌شود؛ همچنین حتما از افرادی که بیرون از فرهنگستان این رشته‌ها را تدریس می‌کنند و صاحب نظر هستند و چند نفری هم جوان‌تر، در گروه واژه‌گزینی استفاده می‌شود. بیشتر اعضای گروه ما جوان و میانسال هستند و فرد پیر نداریم و ممکن است افرادی ۲۰ سال با ما کار کرده و سنی از آن‌ها گذشته باشد.

او ادامه داد: متخصصان واژه‌ها را با حضور یک الی دو نفر متخصص و عضو گروه واژه گزینی انتخاب می‌کنند، به این معنی که بر الگوی ساخت واژه و شیوه تعریف‌دهی نظارت دارند. همکاران ما بر مطابق بودن واژه با زبان فارسی نظارت دارند و متخصصان در مورد بخش تخصصی آن نظر می‌دهند. اگر یک واژه برای «اسم» به شکل «صفت» ساخته شود، حتما با تذکر مواجه خواهدشد.

واژه‌ها برای مدت طولانی پشت در می‌ماندند

پرویزی با اشاره به اینکه تا سال ۱۳۸۴ واژه‌ها غیر از شورای واژه‌گزینی که شورای اولیه است باید در شورای اصلی فرهنگستان تصویب می‌شد، گفت: آنجا گلوگاه بود و کل فعالیت‌های فرهنگستان باید آنجا مطرح می‌شد. در نتیجه واژه‌ها برای مدت طولانی پشت در می‌ماندند. از زمانی که مرحوم حسن حبیبی در شورای عالی انقلاب فرهنگی مطرح کرد که وظیفه شورای عالی فرهنگستان تفیظ(جان دادن) به شورای واژه گزینی است، این کلمات فقط در شورای اولیه تصویب می‌شود. واژه در شورای واژه‌گزینی که اغلب افرادی ادیب و زبان‌شناس مانند قطب الدین صادقی و ژاله آموزگار عضو آن هستند، بررسی می‌شود.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان با بیان اینکه کلمات برای سه سال به شکل آزمایشی مورد استفاده و بررسی قرار می‌گیرند، ادامه داد: گروهی که واژه‌ها را انتخاب می‌کند، آن‌ها را به شورای هماهنگی می‌دهد، در شورای هماهنگی تمام اعضایی که آن واژه به نوعی به آنها مرتبط می‌شود، حضور دارند و اعلام می‌کنند واژه‌ای که انتخاب شده در حوزه‌های مختلف چه کاربردی دارد، ممکن است برای واژه یک یا دو معادل انتخاب شود.

او افزود: تمام تصمیمات قبل از این شورا گرفته می‌شود و با این حال از نظر زبانی و سلیقه عام در این شورا توسط متخصصان و ادبا هم مطرح و بررسی می‌شود. جامعه برای سه سال می‌توانند درباره واژه نظر بدهند. بنابراین در جلسه‌های شورای واژه گزینی دید تخصصی و ادبی وجود دارد، آن‌ها تصمیم می‌گیرند که واژه را درست انتخاب کردیم یا نه؛ در برخی حوزه‌ها ممکن است شباهت‌هایی وجود داشته باشد، همه موارد در گروه سنجیده می‌شود. گاهی احساس می‌کنیم واژه را اشتباه انتخاب کردیم ممکن است واژه را برگردانیم و از مصوبات خارج کنیم.

علامت‌های مورد استفاده متون، باید فارسی شوند

پرویزی با اعلام اینکه همه واژه‌ها در وبگاه فرهنگستان موجود است، ادامه داد: واژه‌های جدید در رسانه‌های مختلف اعلام می‌شود به خصوص در حوزه‌های عمومی که ما فعالیت می‌کنیم، تعداد قابل توجهی از واژه‌ها در صدا و سیما بلافاصله ضبط و اعلام می‌شود. مانند «فِرِسته» که واژه جدید بود و متاسفانه برخی از مسئولان شرکت ملی پُست به اشتباه فکر کردند که این واژه مربوط به فعالیت آن‌ها است؛ در صورتی که ما مرتب اعلام کردیم منظور پُست در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی است و نه در ارسال مراسلات.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان درباره «هفتک» به عنوان یکی از واژه‌هایی که به تازگی توسط این گروه تصویب شده است، توضیح داد: انتشار خبر تصویب این کلمه موجب اعتراض مردم شد. طبیعی بود بعد از سال‌هایی که مردم از واژه «تیک» استفاده کردند، به سختی تغییر را بپذیرند. فرهنگستان در همکاری با سازمان استاندارد بین‌المللی اعلام کرد که علامت‌هایی که در متون استفاده می‎‌شود باید فارسی شوند. در این استاندارد باید کلمه به فارسی برگردانده شود و برای بولت (علامت گردی که می‌گذارند) باید معادل‌گزینی کنیم.

باید از ساخت واژه‌ها یک نسل بگذرد

پرویزی با تاکید بر اینکه باید از ساخت واژه‌ها یک نسل بگذرد و در متون استفاده شود، تا مردم به آن‌ها عادت کنند، افزود: باید توجه داشت در این روزها واژگان فرهنگستان اول به راحتی استفاده می‌شود و کسی تصور نمی‌کند که همان زمان به استفاده از واژه «دانشکده» ایراد می‌گرفتند. افرادی مانند عباس اقبال آشتیانی مترجم و مصحح و صادق هدایت نویسنده علیه این کلمات طنز ساختند که چرا فرهنگستان زبان فارسی را خراب کرده و به جای «فاکولته» می‌گوید «دانشکده» و به جای «یونیورسیتی» می‌گوید «دانشگاه»! صادق هدایت متن طنز نوشت و واژه‌های فرهنگستان را مسخره کرد.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان درباره واژه‌هایی که فرهنگستان برای زیست‌شناسی تصویب کرده است، گفت: از واژه‌های متعددی استفاده می‌کنیم اما نمی‌دانیم که انتخاب آن‌ها کار فرهنگستان اول است. پرچم، گلبرگ، مادگی، کاسبرگ همه ساخته فرهنگستان اول است. دادگستری، خواهان، دادستان همه ساخته فرهنگستان اول است؛ اما انقدر در زبان ما جا افتاده که معادل فرنگی و عربی آن‌ها را نمی‌دانیم. بنابر این باید یک یا دو نسل از زمانی که یک واژه تصویب می‌شود بگذرد تا آن واژگان بکار گرفته شود و در زبان جا بیفتد.

او با ارائه مثالی درباره واژه‌های انتخاب شده در فرهنگستان، توضیح داد: واژه‌های زبان‌شناسی مانند واج و واج‌گونه در واج‌شناسی در مدارس استفاده می‌شود. کودکان نمی‌دانند که این واژگان از کجا آمدند اما آن‌ها را به کار می‌برند. در کتاب مدرسه وقتی کودکان کلمه‌ای را می‌خوانند نمی‌دانند به چه معنا است، فقط می‌دانند که واژه‌ای فارسی در برابر یک مفهوم است و معنای آن مفهوم را آنجا یاد می‌گیرند و برایشان چون و چرا ندارد، زیرا مفهوم آن واژه در کتاب درسی وجود دارد اما واژه‌های جدید برای من و شما آشنا نیست و عادت زبانی را به این راحتی نمی‌توانیم ترک کنیم.

نسرین پرویزی درباره عکس‌العمل جامعه به برخی واژه‌هایی منتخب و ساخته گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گفت: واژه‌هایی که جامعه نسبت به آن عکس‌العمل نشان می‌دهد واژه‌های عمومی هستند. شورایی که آن‌ها را بررسی می‌کند متشکل از افرادی شاخص در حوزه کاری خود و علوم انسانی مانند هوشنگ مرادی‌کرمانی است که آنها به نوعی نگهبانی زبان فارسی عمومی هستند.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اعلام اینکه در انتخاب واژه‌های تخصصی نمی‌توان جامعه‌شناسی را در نظر گرفت، ادامه داد: برای مثال «هادی» و «هدایت» برای واژهای Conduction و Conducting به کار می‌رفت، اما نمی‌توانستیم اشتقاق‌های دیگر آن را بسازیم. برای مثال با «مهدی» اصلا نمی‌توانیم در این گروه، واژه بسازیم. برای حوزه فیزیک و برق به واژگانی با معنی رسانش، رسانندگی و رسانیدگی نیاز داریم به شکلی که بتوان تمام اشتقاق‌ها را برای آن ساخت.

به گفته او واژه‌هایی که برای حوزه‌های تخصصی انتخاب می‌شوند، در بیشتر مواقع نمی‌توانند زیبا باشند.

برای انتخاب واژه مناسب باید به ساختار آن توجه کرد

پرویزی با تاکید بر اینکه مسئولان در زمان انتخاب، باید به ساختار واژه توجه کنند، ادامه داد: گاهی پیشنهادی برای ما می‌آید که برای یک کلمه خارجی در یک متن واژه زیبای فارسی می‌سازند، پیش از این زمانی که «ایمیل» وارد زبان فارسی شد، چنین اشتباهی کردیم. این مساله به بیش از ۲۰ سال پیش باز می‌گردد و فرهنگستان تجربه نداشت که «e» چقدر می‌تواند رشد کند. در آن زمان تجربه واژه گزینی ما زیاد نبود و فقط در حوزه عمومی فعالیت می‌کردیم برای آن «پیام‌نگار» را به عنوان واژه انتخابی برای«ایمیل» گذاشتیم که زیبا هم بود.

معاون گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان با اشاره به واژه‌های E-surgery، E-commerce، E-business و خیلی واژگان دیگر که در آن‌ها از «e» استفاده شده است، توضیح داد: همینطور «e» گسترش پیدا کرد و ما نتوانستیم برای همه آن‌ها مفهومی مناسب بسازیم، زیرا ذهن فردی که بیرون از فرهنگستان نشسته و باید همه این واژگان را یاد بگیرد، خسته می‌شود. حتی کمی بعد سایبر/ «Cyber» هم اضافه شد که دامنه واژگان متعددی داشت.

او با تاکید بر اینکه واژه موجودی زنده است که رشد می‌کند، توضیح داد: واژه خانواده و خوشه واژگانی دارد، باید کل خوشه و مترادف‌ها و متضادها را با هم ببینیم. حتی نمی‌توانیم «e» را «اِی» بنویسیم زیرا در فارسی این کلمه وجود دارد برای مثال: اِی نام تو بهترین سرآغاز ... که اصلا خوانا نیست، واژه «الکترونیک» پیشنهاد داده شد، اما طولانی بود. در نهایت به این نتیجه رسیدیم که واژه انتخابی باید به نوعی با «رایانه» در ارتباط باشد، پس لفظ «رایا» را به عنوان پیشوند پیشنهاد دادیم. در نتیجه واژه‌ها به شکل رایا کسب و کار، رایا تجارت، رایانامه ترجمه شد.

به گفته پرویزی «رایا» به معنای تمام اقداماتی است که در فضای مجازی صورت می‌گیرد، پس با آن خوشه‌های واژگانی ساخته شد.

باید واژه با درنظر گرفتن مسائل فرهنگی انتخاب شود

پرویزی درباره سازوکار واژه‌گزینی و نکاتی که باید در طول آن روند به آن‌ها توجه شود، گفت: باید در ابتدا خوشه آن واژه ساخته شود. اگر واژه ترکیب اضافه داشته باشد نمی‌توان با آن صفت ساخت و در ترکیبات مختلف از آن استفاده کرد. باید این موارد را در نظر گرفت. همچنین واژه با درنظر گرفتن مسائل فرهنگی انتخاب شود و با فرهنگ سازگار باشد.

او با اشاره به نمونه‌ای از واژگان انتخابی گفت: برای مثال واژه «بسپار» که واژه معادل فرهنگستان برای «پلیمر» است، دقیقا از نظر ساخت واژه مانند واژه «پلیمر» ساخته شده است؛ یعنی در پلیمر، «پلی» به معنای چند و بسیار و «مر» به معنای تیکه و پاره، یعنی دقیقا مانند آن ساختیم. ریزه‌کاری برای واژه‌گزینی فراوان است و عده‌ای فقط نتیجه کار را نگاه می‌کنند و آن را نمی‌پسندند. در حالی که اگر دل به دل ما بدهند و مقدری به فعالیت‌های فرهنگستان توجه کنند، وبگاه ما را بخوانند، این مسائل را درک خواهند کرد.

به گفته او بسیاری واژگان را فرهنگستان زبان و ادب فارسی نساخته است و به این مجموعه نسبت داده می‌شود. اگر مردم مقداری با واقعیت فرهگستان روبه‌رو شوند مقداری از مشکلات حل خواهد شد.

منبع: ایرنا