لایق شیرعلی؛ کسی که به سخن بال و پر بخشید

1400/3/5 ۱۰:۵۲

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی گفت: استاد لایق شیرعلی را شاید بتوان به ملک الشعرای بهار قیاس کرد؛ که مانند بهار به ادبیات قدیم فارسی تسلط و با سبک خراسانی انس داشته و از آن ریشه‌ها و سرچشمه‌ها مایه گرفته و زبان امروز خویش را خلق کرده است.

مراسم بزرگداشت مرحوم استاد لایق شیرعلی؛ ادیب و شاعر فقید تاجیکستان به همت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در فضای مجازی برگزار شد.

غلامعلی حداد عادل رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، در این مراسم بیان کرد: بعد از فروپاشی شوروی دل همه ایرانیان از استقلال تاجیکستان شاد شد؛ پیش از آن آشنایی با تاجیکستان و باخبر شدن از مردم آن سامان، رؤیایی دست نیافتنی بود. ما شهرهایی مانند خجند را در حافظه و تاریخ خود می‌جستیم که برایمان در بوستان سعدی آمده بود و تصور و تصویری که از این شهرها داشتیم شبیه تصور لیلی و مجنون بود و هرگز فکر نمی‌کردیم روزی به این شهرهای تاریخی و دوست داشتنی راه یابیم

تاجیکستان مانند صندوق جواهری برای ما بود که می‌دانستیم کجاست اما نمی‌توانستیم به سمت آن برویم و پس از استقلال تاجیکستان با گوهرهایی که در آن صندوق ارزشمند بود، مخصوصاً با نویسندگان و شاعران و ادبیانی که در یک قرن اخیر تحولی در نظم و نثر زبان فارسی در تاجیسکتان ایجاد کردند اشنا شدیم.

وی افزود: و چنین بود که صدرالدین علمی، لاهوتی و بسیاری دیگر را بهتر شناختیم و یکی از شاعران نام آور آن خطه استاد لایق شیرعلی بود که من نخستین بار ایشان را در آغاز استقلال تاجیکستان در سفر به دوشنبه ملاقات کردم و از احترام مردم تاجیک به وی آگاه گشتم.

وی در شمار استادان و ادبیانی است که در پیشرقت و تحول مثبت زبانی و شعری در تاجیکستان اثری ماندگار داشته‌اند؛ البته ما نمی‌توانیم استادان تاجیکی را بهتر از خود تاجیکی‌ها به آنان معرفی کنیم و هرچه درباره این استادان می گوییم از خود استادان تاجیکی شنیده‌ایم.

حدادعادل ادامه داد: یکی از راه‌های معرفی بزرگان تاجیک مقایسه آنان با هم دوره‌های خودشان است؛ هم ایران و هم تاجیکستان در یک سده گذشته مرحله گذار از ادبیات سنتی به ادبیات امروز را طی کرده‌اند و همچنان که زبان و نویسندگی و ترجمه فارسی از ملالت‌های نثر قاجار و قبل‌تر از آن آزاد شده و همه کس فهم و دقیقتر شده و این رشد در شعر فارسی در این یک قرن رخ داده است، در تاجیکستان هم این تحول رخ داده و همانطور که کسانی در ایران وظیفه این تحول را داشته‌اند در تاجیکستان هم این گونه بوده است.

استاد لایق شیرعلی را شاید بتوان به ملک الشعرای بهار قیاس کرد؛ البته که این شباهت کامل نیست و ممکن است موارد اختلاف زیادی داشته باشد اما موارد اشتراک موردنظر ماست.

رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی تاکید کرد: وی مانند بهار به ادبیات قدیم فارسی تسلط داشته و با سبک خراسانی انس داشته و پس از آن از آن ریشه‌ها و سرچشمه‌ها مایه گرفته و زبان امروز خویش را خلق کرده است. وی سبک خراسانی قرن ۵ و ۶ را تکرار نکرده است اما در عین حال که به زبان معاصر خود و طبق اقتضای روزگار سخن گفته، از آن سرچشمه‌ها مدد گرفته است.

وی متاسفانه عمر چندانی نداشت و حتی به ۶۰ سالگی نرسید و همانند آفتابی بود که در وسط آسمان و نیم روز عمر خویش غروب کرد و اگر می‌ماند راهی که در پیش گرفته بود را بهتر و بیشتر طی می‌کرد و یادگارهای ارجمندتری به جای می‌گذاشت.

حداد عادل در انتها گفت: ما در ایران وظیفه داریم استادان به نام تاجیکستان را به ایرانیان معرفی کنیم و قطعاً استاد لایق شیرعلی یکی از آنان است.

ریشه من، منشا اجداد من

اصل من، ایران من، بنیاد من

جان ما چون رشته دو ‌بافت است

بافتٍ من، تار و پود یاد من

گر نباشی سینه ما می‌درد

دشمن ایمان من، جلاد من

چند غافل ماندی از درد دلم

یک توئی امروز هم‌فریاد من

بعد سامانی مرا سامان نماند

باد بر کف شد هنرآباد من

از ورارود این همه غافل مباش

دست رستم یاز بر امداد من

می‌توان مقایسه‌ای عملی میان استاد لایق شیرعلی و ملک الشعرای بهار در قالب پایان نامه‌ای دانشگاهی در دوره کارشناسی ارشد به عمل آورد.

وی افزود: آرزو می‌کنم روابط میان جمهوری اسلامی ایران و تاجیکستان هرچه زودتر بهتر و هموارتر و راه‌های آشنایی گشوده‌تر گردد و مردان فرهیخته از هردوسو به آثار نویسندگان و ادبیان کشور دسترسی داشته باشند و ما و تاجیکستان دست در دست هم برای رفاه و صلح هردو کشور جلو بروم.

حسن بلخاری رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی  نیز پس از تشکر از همه چهره‌هایی که در این بزرگداشت حضور یافتند به کارهای انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، در مورد لایق شیرعلی به عنوان چهارمین شکل از این دست برنامه‌ها در بزرگداشت اهالی ادب اشاره کرد.

وی در آغاز سخن به قرائت یکی از اشعار لایق شیرعلی که درباره ایرانیان سروده شده است، پرداخت و گفت:

از فضای مُلک ایران تا فضای مُلک توران

از سَیِستان تا کُهستان

از خراسان تا بدخشان

از فضای لاجورد ملک خاور

تا فضای نیل‌فام باختر

یا در جای دیگری می‌سراید:

چو از ﻧﺴﻞ ﻓﺮﯾﺪﻭﻧﯿﻢ/ ﺍﺯ ﯾﮏ ﺭﯾﺸﻪ ﯾﮏ ﺧﻮﻧﯿﻢ/ چو ﺍﺯ ﺧﻮن ﺳﯿﺎﻭﻭﺷﯿﻢ/ ﺟﺎﻭﺩﺍﻥ ﻫﻤﺎﻏﻮﺷﯿﻢ/ ﺩﺭﻓﺶ ﮐﺎﻭﯾﺎﻥ ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ/ ﻓﺮ آﺭیاﻥ ﺑﺎ ﻣﺎﺳﺖ/ عطاﯼ ﻓﻀﻞ ﯾﺰﺩﺍﻧﯽ/ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺟﻤﻊ ﻭ ﭘﺮﯾﺸﺎﻧﯽ/ ﺗﭙﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ/ ﺗﻨﺪ ﺑﺎ ﻫﻢ/ ﺩﻝ ﺗﺎﺟﯿﮏ ﻭ ﺍﯾﺮﺍﻧﯽ/ ﺑﻪ ﺗﺎﺟﯿﮏ ﻭ ﺑﻪ ﺍﯾﺮﺍنی / ﻣﺤﺒﺖ ﺑﺎﺩ ﺍﺭﺯﺍﻧﯽ/ ﺻﺪﺍﻗﺖ ﺑﺎﺩ/ ﻧﺠﺎﺑﺖ ﺑﺎﺩ/ ﺷﻬﺎﻣﺖ ﺑﺎﺩ ﺍﺭﺯﺍﻧﯽ.

وی افزود: مرحوم استاد لایق شیرعلی از این گونه اشعار نه در وصف ایران و ایرانی بلکه در وصف فرهنگ ایرانی بسیار دارد و نگاهی بسیار محبت آمیز نسبت به ایران و ایرانیان داشت.

بسیاری از این شاعران تاجیک از شعرای بزرگ ایران زمین مانند فردوسی تأثیر گرفته‌اند؛ فردوسی ما اول حکیم است و پس از آن شاعر و لایق شیرعلی یکی از کسانی است که این حکمت را دریافته یعنی در اشعار فردوسی هم فرم و هم معنا یا به عبارتی ساختار و حمکت حاکم بر ساختار را گرفته است و ما به عنوان ایرانیان از چنین شاعرانی ممنون هستیم.

بلخاری در ادامه به قرائت داستان «روح رخش» از استاد لایق شیرعلی و توضیح نوع نگاه وی به شعر و شاعری پرداخت.

شاعر دفتر گشا کشور گشاست /  قصدش آن باشد ز شعر و شاعری

پس از آن نظام‌الدین زاهدی سفیر فوق‌العاده و مختار جمهوری تاجیکستان در ایران، به بیان سخن پرداخت و گفت: استاد لایق شیرعلی خدمت‌های ماندگاری برای ادب تاجیکستان انجام داده است و کارنامه شاعری و ادبی وی در دهه‌های بعدی نشان داد که شاعری ظهور کرده که رسالتش احیای شعر ملی و تحقق کامل آن بود.

استاد لایق شیرعلی در دو زمینه آفرینش هنری برجسته بود: وی هم در فرهنگ، تاریخ، معرفت و ادب و دستاوردهای ادبیات ملل دیگر صاحب نام بود و هم دارای ذوق و نبوغ کم نظیر در شاعری بود که موفق شد هویت زدوده تاجیکی در سایه ایدئولوژی‌های چون سوسیالیسم را بازیابد.

وی در ادامه پاسداشت زبان ملت و احیای زبان تاجیکی را به عنوان یکی از مهمترین المان‌های هویت ملی، از مهمترین دستاوردهای شاعری استاد لایق شیرعلی عنوان کرد و گفت: وی می سراید که زهر بادا شیر مادر بر کسی/ کو زبان مادری گم کرده است. شعر او نشان می‌دهد که چگونه حتی پس از مرگ هم نام وی زنده ماند و آثار تا ابدزنده‌اش در دسترس مشتاقان است.

در ادامه پیام رضا اردکانیان وزیر نیرو، از سوی محمدعلی فرحناکیان (مشاور امور بین الملل وزیر نیرو و دبیر ایرانی کمیسیون همکاری‌های مشترک ایران و تاجیکستان) قرائت شد.

اشعار استاد لایق شیرعلی مضامینی را دنبال می‌کند که فراتر از مرز و بوم ملی است و در شعر وی پیوندهای عمیقی با فردوسی، سعدی، مولانا، خیام و رودکی می‌توان یافت؛ چنان که از وی به عنوان ملک الشعرای شعر فارسی و خیام ثانی یاد می‌شود.

وی در ادامه با اشاره به شعر لایق شیرعلی با موضوع خیام در قعر اقیانوس گفت: لایق در این شعر نو به مقام شامخ خیام می پدازد که شعر مذکور بهترین معرفی از خیام از سوی شاعری است که با درد و اندیشه او آشنایی دارد.

وی اما شاعری سیاسی نیز هست و در مجموعه گورستان خیره (۱۹۸۰) ضمن تحلیل ایام پرفتنه گذشته ایران برجایگاه برجسته شاعر اشاره می‌کند که شاعر دل و دیده و بیدار و زبان گویای جامعه‌اند که بدون آنان جامعه خاموش خواهد بود.

محمد تقی صابری سفیر فوق‌العاده و نماینده تام‌الاختیار جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان، از جمله سخنوران این مراسم بود که با خواندن ابیاتی از استاد لایق شیرعلی بیان کرد:

چون مرغ خجسته بال می‌آیم باز/ من بعد هزار سال می ایم باز

استاد لایق شیرعلی یکی از شاعران بزرگ و از جمله شخصیت‌های برجسته و تاثیرگذار در عرصه‌های فرهنگی و ادبی نیم قرن اخیر تاجیکستان بوده است که از بنیان گذاران شعر نو در ادبیات تاجیک محسوب می‌شود

وی افزود: وطن، هویت، بازگشت به خویشتن، خودشناسی و احترام به سنت و تاریخ ملی از جمله بزرگترین مفاهیم جاودانه در اشعار و کلام استاد لایق شیرعلی است.

استاد لایق شیرعلی یکی از عوامل مهم هویت ملی مردم تاجیک را حفظ زبان فارسی می‌دانست و می‌سراید: زهربادا شیر مادر برکسی کو زبان مادری گم کرده است.

صابری تصریح کرد: عطای فضل یزدانی که با جمع و پریشانی تپد با هم تند با هم دل تاجیک و ایرانی به تاجیک و به ایرانی محبت باد ارزانی صداقت باد نجابت باد شهامت باد ارزانی

در ادامه علی اشرف مجتهد شبستری رئیس جمعیت دوستی ایران و تاجیکستان، گفت: در اشعار استاد لایق شیرعلی وطن جایگاه خاصی دارد و شعرهای وطنی و اشاره به سرزمین و نقش این سرزمین در طول تاریخ از جمله مفاهیم مطرح در کار اوست. وطن در تاریخ معاصر تاجیک یکی از مؤلفه‌های اساسی شعر استاد لایق شیرعلی است.

استاد لایق شیرعلی را می‌توان از جمله وطن پرست ترین شاعرانی دانست که از آغاز تا پایان اشعار خویش به خودشناسی ملت تاجیک پرداخته است و تلاش بی وقفه‌ای در حفظ هویت ملی و تاریخی دارد.

وی با اشاره به یکی از اشعار لایق شیرعلی گفت: ضمن نام تو به فردا می‌برد توشه تاریخ را اولاد من در تو می‌بینم کمال آل خویش ای ز صد سال ازل همزاد من در تو می‌پیچم چو گُل بر بوته‌ای خانه ایمان من، میعاد من

یکی دیگر از مؤلفه‌های مهم در کار استاد لایق شیرعلی پشتیبانی و نگهداشت و پاکداشت زبان فارسی است که وی همواره به آن اهتمام داشته چرا که زبان خود یکی از مهمترین جلوه‌های حفظ هویت سیاسی و تاریخی است و ملتی که در زمان اشغال نیرویی خارجی، زبان خویش را حفظ می‌کند، می‌تواند هویت خویش را زنده نگه دارد.

وی افزود: شعرهای استاد لایق شیرعلی برای همه قابل فهم است و این یکی از نشانه‌های شاعری است که فراتر از زبان ملی خود سخن می‌گوید.

صفر عبدالله عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، سخنور بعدی بود که با توضیح شعر استاد لایق شیرعلی بیان کرد: استاد لایق شیرعلی شاعری بود که شباهتی به احدی نداشت. ظهور استاد لایق شیرعلی همچون پدیده‌ای بود که انگار ملت ما صدسال انتظار آن را کشیده بود. شعر وی پاسخ به نیازهای ملتی بود که سالها در چاه صبر به سر می‌برد و انتظارش را می‌کشید.

شب و روز، غم و شادی، ناامیدی و امیدواری، درد و بیداری همه در شعر استاد لایق شیرعلی وجود دارد و اشعار وی همه لحظه‌های زندگی مردم را در برمی گرفت.

عبدالله ادامه داد: استاد لایق شیرعلی جزو معدود چهره‌هایی بود که به شخصه دیدم وقتی شعری از وی امروز در مطبوعات چاپ می‌شد، فردا ورد زبان مردم بود و هیچکس تا به اندازه او در تاجیکستان محبوب نبود.

بسیاری از غزل‌ها و اشعار وی به موسیقی درآمده و از سوی آوازخوانان مختلف اجرا شده و می‌شود. استاد لایق شیرعلی وجدان بیدار جامعه تاجیکستان و کسی است که به سخن بال و پر بخشید؛ او به گونه‌ای زندگی ما را در اشعار خویش بازتاب داده است که تا قرن‌ها بعد هم همچنان زنده خواهند ماند.

در ادامه عبدالنبی ستارزاده رئیس شعبه ادبیات معاصر آکادمی رودکی، توضیح داد: هیچ شاعری از شاعران معاصر تاجیک به ایران و گذشته با افتخار آن و زبان و ادب فارسی به اندازه لایق شیرعلی علاقه نداشته است.

ریشه من، منشا اجداد من

اصل من، ایران من، بنیاد من

جان ما چون رشته دو ‌بافت است

بافتٍ من، تار و پود یاد من

گر نباشی سینه ما می‌درد

دشمن ایمان من، جلاد من

دل و تاجیک و ایرانی و محبت باد ارزانی نجابت باد صداقت باد ارزانی

وی افزود: نخستین کتاب ادبیان معاصر تاجیک که در تهران به چاپ رسید گلچینی از اشعار استاد لایق شیرعلی بود.

ستارزاده در ادامه با اشاره به حضور خویش در همایش فردوسی در ابتدای دهه ۹۰ اشاره کرد و گفت: ملت تاجیک هر زمان احساس خطری به دولت و دولتداری خویش کرده به شاهنامه و فردوسی روی آورده است و مصداق آن شعر مرحوم استاد لایق از روح رخش است آنجا که می سراید:

از فضای مُلک ایران تا فضای مُلک توران

از سَیِستان تا کُهستان

از خراسان تا بدخشان

از فضای لاجورد ملک خاور

تا فضای نیل‌فام باختر

وی در ادامه به بیان خاطرات خویش از بزرگداشت خیام در نیشابور پرداخت و یادآور شد: استاد لایق پدیده ای استثنایی بود که در طول عمر کوتاه خود در ادبیات تاجیکی خدمات بزرگی را انجام داد، شعر معاصر تاجیکی را به اصالت ازلی خویش بازگرداند و میان شعر امروز تاجیک و آثار ماندگار فردوسی،مولوی، رودکی، حافظ، سعدی، خیام، ساعی و ... پلی ایجاد کرد.

او به گفته خویش شعرهای گفته و ناگفته مردم اش را بازگیراتر و اعلاتر نمود و علت شهرت به حق او اصالت ازلی و هنر والای شاعری او است.

سخنور بعدی عبدالرحمن عبدالمنان ادیب و دانشمند تاجیک بود که در توضیح ماهیت اشعار لایق شیرعلی یادآور شد: لایق در نخستین آثار خود سیمای واقعی مادر تاجیک را بازنمایی کرد که پس از آن راهی برای دیگران شد تا به توصیف مادر بپردازند.

اشاره به زمین و وطن در توصیف مادر و عشق به مادر از جمله این مضامینی است که وی از اولین اشعارش به آنان اشاره می کند.

وی افزود: در شعر بچگی ام بی کس و تنها گذشت معانی متعددی را بیان می کند که نشانه های دوران سازندگی در این اشعار و دیگر اشعارش دیده می شود.

توصیف منظره ها و لحظه ها جزو تصویرسازی های حقیقی است که در شعر لایق بسیار دیده می شود؛ تصویرسازی هایی که همراه با تخیلات شاعر تصور آنان را درخشان تر می سازد.

حسن قریبی رئیس روابط بین الملل فرهنگستان زبان و ادب فارسی آخرین سخنور بزرگداشت هشتادمین زادروز لایق شیر علی بود که با قرائت شعر گورستان از مرحوم لایق شیرعلی یاد این شاعر پرآوازه را زنده داشت.

در انتهای این مراسم از کتاب زندگی نامه لایق شیرعلی رونمایی شد.

لایق شیرعلی از شاعران معاصر تاجیکستان در روستای «مزار شریف» در شمال تاجیکستان زاده شد.

این شاعر تاجیک و ایران‌شناس، یکی از بزرگان ادبیات معاصر تاجیک و فارس در آسیای مرکزی است؛ وی دوره دانشکده آموزگاری شهر دوشنبه را در سال ۱۹۶۱ میلادی به پایان برد و از آن سال در پایتخت تاجیکستان اقامت گزید و پس از آن، نخست نویسنده بخش ادبی رادیو تاجیکستان و سپس کارمند ادبی روزنامه کامسامال تاجیکستان بود.

شیرعلی سردبیر مجله ادبی معتبر صدای شرق، مشاور اتفاق نویسندگان تاجیکستان و عضو اتفاق نویسندگان اتحادیه شوروی از سال ۱۹۹۵ میلادی بود.

او با سروده‌های خود جان تازه‌ای به کالبد شعر تاجیکی دمید و جایگاه آن را در قلمرو شعر و ادب فارسی زبانان بالا برد. شعر «لایق» پیوندی است قوی میان شعر عالم شمول هزارساله فارسی و شعر امروز فارسی تاجیکی.

نخستین مجموعه اشعار لایق به نام سر سبز در سال ۱۹۶۶ انتشار یافت و بعدها مجموعه‌های خانهٔ چشم، خانهٔ دل، ریزهٔ باران، ورق سنگ از جمله پرخواننده‌ترین کتاب‌های او بودند.

هنر و استعداد لایق به آفرینش شعر محدود نمی‌شد؛ او در ترجمهٔ اشعاری از شعرای خارجی به زبان فارسی نیز سهم داشت. اشعار خودش نیز تاکنون به زبان‌های دیگر ترجمه شده‌اند.

لایق در سال ۱۹۷۸ میلادی، برای مجموعه‌اشعار خاک وطن برندهٔ جایزهٔ ابوعبدالله رودکی شد.

منبع: ایرنا