کهنه یادداشت

در شاهنامه، در داستان کیخسرو، و جنگ او با افراسیاب، سخن از سپاهیانی می رود که از سرزمین های چغانیان و شگنیان و کوشان و از چین و سقلاب و هند و «وهر» و جز آن که فرمان بردار افراسیاب یا هم پیمانان اویند، با زین افزار و پوشاک گوناگون، به یاری وی می آیند و با کیخسرو می جنگند.

ده پانزده سال پیش که طبق معمول سر پری به پاریس زده بودم، یک روز همولایتی صاحب ذوق پرمحبت، آقای دکتر محمدعلی امین‌زاده (امینی) گفت: «امشب در پاریزی، یک پاریزی مهمان خواهد بود» و بعد دست مرا گرفت و به ایستگاه مرکزی بزرگ پاریس ـ گار دونورد رفتیم‌ و در آنجا، از میان صدها خط‌آهن که مثل خطوط راه‌راه الیجه‌های ترکی به موازات هم قرار گرفته بودند که «هر راهش برَد دل را به راهی»، قطاری را برگزیدیم و وقتی به سی کیلومتری شمال غربی پاریس رسیدیم، برابر تابلوی بزرگ ایستگاهی توقف کردیم که در کمال وضوح به خط درشت لاتین نوشته شده بود: PARISI (= پاریزی). ما به مقصد رسیده بودیم. کعبۀ مقصد کجا و ما کجاها می‌رویم!

نژاد، از جمله واژه هایی است که در سالهای اخیر با تحولات علمی و اجتماعی مفهوم واقعی خود را از دست داده و به صورت های مختلفی تعبیر و تفسیر گردیده است. به طوری که امروز هر یک از علمای زیست شناسی و علم الاجتماع و مردم شناسی و تاریخ آن را به صورتی تعریف می کنند و از همه این ها گذشته سیاستمداران که کمتر از دیگران پابند اصول مسلم علمی می باشند آن را به طریقی کاملا قراردادی که هدف و منظور خاص آنان را تأمین می سازد توصیف می کنند.

من از محضر چهار تن فیض برده‌ام که ‌هر یک ‌از آنها برایم ارزش خاص خود را دارد. بی ‌هیچ ‌تردیدی، علامه طباطبایی را بیش از همه ‌ستوده و دوست داشته‌ام. به او احساس ارادت و احترامی سرشار از عشق و تفاهم داشته‌ام‌. سوای احاطه وسیع او ‌بر ‌تمامی گسترة فرهنگ اسلامی، آن خصلت او که مرا سخت تکان داد، گشادگی و آمادگی‌اش برای پذیرش بود: به همه حرفی گوش ‌می‌داد، کنجکاو بود و نسبت به جهان‌های دیگر معرفت حساسیت و هشیاری بسیار داشت.

مهمترین مسألۀ اجتماعی دورۀ ایلخانان که از هر لحاظ تأثیر عمیقی در تاریخ ایران داشته است مسألۀ دین و مذهب در این عصر است. این موضوع یعنی «دین و مذهب در عصر ایلخانان» تا کنون با همۀ اهمیتی که دارد در هیچ منبعی به تفصیل مورد بحث انتقادی قرار نگرفته است و نوشته های تاریخ نویسان در این باره از حدود شرح واقعات مذهبی این دوره از قبیل قبول اسلام فلان ایلخان یا اقدامات ایلخانان مسلمان در زمینۀ تقویت دین مبین تجاوز نکرده است

قریب یک قرن است دانشمندان مغرب زمین در تحقیق منابع شاهنامه بذل مساعی نموده و در منشاء اخبار و حکایات داستانهای آن غور کرده و به کشفیات سودمند مهمی نایل آمده اند.

از میان قصه های مذهبی اقوام سامی دو قصه است که زمینۀ اصلی آن دفاع از زندگی و حفظ نژاد بشر و تأمین آسایش اوست. درین گفتار بر سر آنیم که تا حد امکان پیرایه هایی را که طی قرون بر این دو قصه بسته اند به یکسو نهیم و آندو را با قصۀ دیگری که در کتاب دینی ایرانیان باستان در همین زمینه وجود دارد بسنجیم.

ایندرا که در هند خدای جنگ و پیروزی و ربالنوع برق و تندر، و در سرودهای ریگ ودا، یعنی کهن ترین سرودهای مذهبی هندیان، پروردگار ملی هند محسوب است در آثار ایرانی نام دیوی است که سردستۀ یاران اهریمن است، و ذکرش در اوستا و ادبیات پهلوی مختصر است.

ایندرا یکی از بزرگترین خدایان هندی و در اوستا سردستۀ دیوان اهریمنی است. در دوره ای که سرودهای ریگ ودا Rig Veda یعنی کهن ترین سرودهای مذهبی هندیان نوشته شده ایندرا خدای برق و تندر و نیز رب النوع جنگ و پیروزی است و پروردگار ملی هندیان و سرآمد سایر خدایان بشمار است.

از علومی که درین قرن اخیر در فرنگستان نشو و نما یافته یکی هم علم اساطیر و به عبارت دیگر علم انتقال افسانه ها در میان عوام است.