آل حیان تغلبی

آلِ حَیّانِ تَغْلِبی، خاندانی از محدثان بزرگ و مشهور شیعی در کوفه در سدۀ 2-4ق /  8-10م. آل حیان به قبیلۀ بنی‌تغلب کوفه انتساب دارند. از زندگانی و شخصیت حیان تغلبی که این خاندان منسوب به اوست، آگاهی روشنی در دست نیست جز اینکه گفته شده است که وی در کوفه به صرافی اشتغال داشته است و از این‎رو همۀ افراد خاندان او به «صیرفی» شهرت یافته‎اند. برخی گفته‎اند فرزندان و نوادگان او نیز به طور سنتی این پیشه را به ارث برده بودند و علت شهرت آنان به صیرفی نیز همین بوده است. این نظر را حدیثی که از امام جعفر صادق(ع) روایت شده، و امام در آن به اسحاق بن عمار بن حیان گفته که فرزندت را از صرّافی بازدار، تأیید می‎کند.
مشهورترین افراد آل حیان اینانند: 1. جعفر بن حیان، 2. هذیل بن حیان، 3. علی بن حیان، 4. عمار بن حیان، 5. یونس بن عمار، 6. یوسف بن عمار، 7. قیس بن عمار، 8. اسماعیل بن عمار، 9. اسحاق بن عمار، 10. بشیر (بشر) بن اسماعیل، 11. علی بن اسماعیل، 12. محمد بن اسحاق، 13. یعقوب بن اسحاق، 14. علی بن محمد، 15. عبدالرحمٰن بن بشیر. بیشتر این اشخاص از راویان موثق و شناخته‌شدۀ شیعی‎اند، اما در این خاندان کسانی بیش از دیگران شهرت دارند که از این قرارند:
1. عمار بن حیان: وی از اصحاب مشهور امام جعفر صادق(ع) بوده و از آن حضرت روایاتی بسیار در اعتقادات و اخلاق نقل کرده است. برخی از رجال‌شناسان اشتباهاً او را با عمار ساباطی، که از فرزندان موسیٰ ساباطی است، یکی دانسته‎اند. یکی از علل شهرت عمار این بوده که همۀ فرزندان او از محدثان و متکلمان و از یاران نام‌آور امام صادق(ع) و امام موسیٰ کاظم(ع) بوده‎اند و اساساً آل حیان از طریق فرزندان عمار و نوادگان او استمرار و شهرت یافته‎اند.
2. اسحاق بن عمار: هرچند فرزندان عمار (اسماعیل، یونس، یوسف، قیس، و اسحاق) از اعتبار و شهرت برخوردارند، و همگان بر اساس روایاتی که مورد استناد رجال‌شناسان است به روشنی از سوی امام صادق(ع) تأیید شده‎اند و کسان بسیاری از راویان از آنان حدیث نقل کرده‎اند، اسحاق از اعتبار و شهرت بیشتری برخوردار است. او روایاتی بسیار در مسائل فقه، اخلاق و کلام نقل کرده، و راویان پس از وی نیز به اعتبار صحت منقولات او، از وی نقل حدیث کرده‎اند. گویند که او دارای تألیفی به نام کتاب نوادر بوده است. برخی از رجال‌شناسان نام و احوال اسحاق بن عمار بن حیان تغلبی را با اسحاق بن عمار بن موسیٰ ساباطیِ فطحی مذهب درآمیخته‎اند و با این برداشت نادرست او را «فطحی» دانسته و اعتبار او را کاسته‎اند. گویا این اشتباه بر اثر تشابه نام و نام پدر این دو روی داده است، وگرنه نام جد، نسبت، لقب، کنیه و مذهب این دو با یکدیگر متفاوت است. افزون بر اینها، ذکر نام برادران اسحاق بن عمار تغلبی در کنار نام او در همۀ کتابهای رجال، وی را از اسحاق بن عمار ساباطی ممتاز می‎سازد. برخی هم بر این باورند که اساساً فردی به نام اسحاق بن عمار ساباطی وجود نداشته است و آنچه در کتابهای رجال آمده، دربارۀ اسحاق بن‎ عمار صیرفی کوفیِ امامی است که از وثوق و اعتماد امامیان برخوردار بوده است. این نکته نیز درخور یادآوری است که رجال‌شناسانی که وجود اسحاق بن عمار ساباطی فطحی‌مذهب را پذیرفته‎اند، او را نیز معتمد و ثقه به شمار آورده‎اند.
3. اسماعیل بن عمار: وی از اصحاب موجه و معتبر امام صادق(ع) بوده و از آن حضرت احادیث مختلفی نقل کرده است. برخی او را از اصحاب امام موسیٰ کاظم(ع) نیز دانسته‎اند هرچند این شهر آشوب او را فطحی‌مذهب دانسته است، اما امامی و موثق بودن وی را همۀ رجال‌شناسان پذیرفته‎اند.
4. محمد بن اسحاق: وی از دیگر شخصیتهای مشهور آل حیان است. موثق بودن وی از راههای مختلف به‎ویژه از طریق این حدیث محرز گردیده است: اسحاق بن عمار گوید هنگامی که فرزندم محمد زاده شد امام صادق(ع) را آگاه ساختم، پس گفت: آیا او را محمد نام ننهادی؟ گفتم آری، چنین کردم. گفت پس هرگز محمد را آزار مکن و دشنام مده، خداوند او را نور چشم تو در زندگی، و جانشینی صالح و صادق پس از مرگ تو ساخته است. گفتم او را به چه کاری بگمارم؟ گفت: او را از کار صرافی بازدار؛ چرا که این کار آمیخته به ریاست. این حدیث مشهور (و احادیث دیگر) سبب شده است که فقهای شیعه صرافی را از شغلهای مکروه بشمارند.
5. یعقوب بن اسحاق: وی از اصحاب امام جعفر صادق(ع) و امام موسیٰ کاظم(ع) بوده و از آن دو امام روایاتی نقل کرده است. روایات او عمدتاً در مسائل اعتقادی و کلامی است.
6. علی بن محمد کسایی کوفی عجلی (د 332ق / 943م): او در سدۀ 4ق / 10م می‎زیسته است. از سال تولد و زندگی او اطلاعی در دست نیست. همین اندازه گفته شده است که از راویان موثق شیعی در دوران نخستین غیبت امام دوازدهم(ع) به شمار می‎آید. ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویۀ قمی (د 368ق /  978م) در کامل الزیارات روایاتی از وی نقل کرده است. طوسی او را از رجالی به شمار آورده که چیزی از امامان(ع) روایت نکرده است (ص 481).
دیگر افراد آل حیان نیز همه از رجال معتبر حدیث و راویان موثق شیعی‎اند که بیشتر آنان از امام جعفر صادق(ع) و برخی هم از امام موسی کاظم(ع) و امام رضا(ع) روایت کرده‎اند.

مآخذ

آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعة فی القرن الرابع، بیروت، دار الکتاب العربی، 1390ق، ص 208؛ ابن بابویه قمی، حسین، من لایحضره الفقیه، بیروت، 1401ق، 4 / 5، 9، 74؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، 1330ق، 1 / 367؛ امین، محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف، 1403ق، 2 / 92-93؛ بحرالعلوم، محمدمهدی، رجال، تهران، مکتبة الصادق، 1363ش، 1 / 290-322؛ حلی، علی بن داود، کتاب الرجال، دانشگاه تهران، 1342ش، صص 52، 297؛ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، 1403ق، 11 / 275-276، 12 / 166، 251-252، 14 / 97، 15 /  69-73، 20 / 173-174، 225-226؛ شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، 1375ق، 1 / 380-381؛ طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، به کوشش میرداماد استرابادی، مؤسسۀ آل بیت، 2 / 705؛ غروی حایری، محمد بن علی، جامع الرواة، بیروت، دارالاضواء، 1403ق، 1 / 82-87، 100، 123، 558-559، 602، 2 / 360؛ قهیایی، علی، مجمع الرجال، قم، اسماعیلیان، صص 195، 220؛ کاظمی، محمدعلی، هدایة المحدثین، قم، 1405، صص 17، 18، 165؛ مامقانی، محمدحسن، تنقیح المقال، نجف، 1352ق، 1 / 115-117، 140-141، 171، 2 / 33، 78-79، 141، 270، 3 / 336، 343، 344؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تبریز، 1346ش، 8 / 256-257؛ نجاشی، احمد بن علی، رجال، قم، مکتبة الداوری، صص 51-52، 256؛ نوری، حسین، مستدرک الوسائل، تهران، المطبعة الاسلامیة، 1382ق، 3 / 561-562، 699.

بخش معارف