بینه

بَینه‌، نام‌ نود و هشتمین‌ سورۀ قرآن‌ كریم‌، دارای‌ 8 (یا 9) آیه‌، 94 كلمه‌ و 399 حرف‌ (خازن‌، 4 / 398؛ فیروزآبادی‌، 1 / 533؛ نیز نک‍ : رامیار، 590).نام‌ مشهور سوره‌،صفتِ جایگزین‌ موصوف‌ (الآیةالبینة) است‌ كه‌ به‌ صورت «آیة بینة» و «آیات‌ بینات‌» در قرآن‌ كریم‌ بارها آمده‌، و 3 بار نیز به‌ صورت «آیات‌ مبینات‌» ذكر شده‌ كه‌ مفسر آن‌ است‌. با این‌ ترتیب‌، «بینه‌» نشانه‌ای‌ است‌ ماورایی‌ كه‌ حامل‌ پیامی‌ عینی‌، قاطع‌ و روشن‌ و روشنگر بوده‌ باشد (نک‍ : راغب‌، 157؛ طوسی‌، 10 / 388- 389). در نخسین‌ آیۀ سوره‌، منظور از بینه‌، آیت‌ كبرای‌ خاتم‌ پیامبران‌ و ره‌آورد رسالت‌ آن‌ حضرت‌، قرآن‌ مجید، و در آیۀ سوم‌، حضرت‌ موسی‌(ع‌)، آورندۀ تورات‌ و حضرت‌ عیسى (ع‌)، آورندۀ انجیل‌ است‌ (برای‌ تفصیل‌ بیشتر، نک‍ : بقاعی‌، 22 / 187-188؛ طباطبایی‌، 20 / 336- 338). 
سورۀ بینه‌ گذشته‌ از این‌ نام‌، از دیرباز با نامهای «لَمْ یكُن‌»، «لَمْ یكُنِ الَّذینَ كَفَروا»، «اهل‌ الكتاب‌» و «مُنفَكّین‌» نیز نامیده‌ شده‌ است‌ (طبری‌، 30 / 169؛ بقاعی‌، 22 / 185؛ سخاوی‌، 1 / 185؛ سیوطی‌، الدر...، 8 / 585، 586، الاتقان‌، 1 / 196؛ حویزی‌، 5 / 642). با اندك‌ تأملی‌ می‌توان‌ دریافت‌ كه‌ وجه‌ تسمیۀ سوره‌ به‌ این‌ اسامی‌ همانند نام‌گذاری‌ دیگرسوره‌های‌ قرآنی‌، با سرآغاز آن‌ است‌. این‌ سوره‌ را «سورةالقَیمة»، «سورة البریة» (طبرسی‌، 10 / 791؛ سخاوی‌،همانجا) و «سورۀ الاِنْفكاك‌» (همانجا) نیز نامیده‌اند. همچنین‌ عنوانهای «سورة القیامة» (بقاعی‌، سیوطی‌، همانجاها؛ آلوسی‌، 30 / 200) و «سورة البلد» (همانجا) را برای‌ این‌ سوره‌ ذكر كرده‌اند كه‌ اولی‌ ظاهراً تصحیف «سورة القیمة» است‌ و دومی‌ شگفت‌ می‌نماید (برای‌ قواعد نام‌گذاری‌ سوره‌های‌ قرآنی‌، نک‍ : اندرابی‌، باب‌ 14). 
سورۀ بینه‌ را گروهی‌ از قرآن‌ شناسان‌ و مفسران‌، مكی‌ دانسته‌اند (نک‍ : ابوحیان‌، 8 / 498؛ سیوطی‌، همان‌، 1 / 54؛ آلوسی‌، همانجا)، چنان‌ كه‌ فواصل‌ و آهنگ‌ آیات‌ نخستین‌ سوره‌ گواهی‌ می‌دهد؛ هر چند، سیاق‌ سوره‌ و جایگاه‌ آن‌ در ترتیب‌ نزول‌ مشهور و یادكرد «اهل‌ كتاب‌ و زكات‌» احتمال‌ مدنی‌ بودن‌ آن‌ را كه‌ گروهی‌ دیگر بدان‌ قائل‌اند، تأیید می‌كند (نک‍ : همانجا؛ دروزه‌، 9 / 254؛ قطب‌، 6 / 3947؛ طباطبایی‌، 20 / 336). منابع «اسباب‌ النزول‌» برای‌ این‌ سوره‌ سبب‌ خاصی‌ ذكر نكرده‌اند (نک‍ : واحدی‌، اسباب‌...، 304؛ سیوطی‌، لباب‌...، 233؛ طبرسی‌، نیز دروزه‌، همانجاها)، جز اینكه‌ روایات‌ بسیاری‌ از نزول‌ آیۀ هفتم‌ آن‌ (... اُولئك‌َ هُمْ خَیرُ البَرِیة) در شأن‌ امام‌ علی‌(ع‌) و شیعیان‌ آن‌ حضرت‌ حكایت‌ دارند (طبری‌، 30 / 171؛ حسكانی‌، 2 / 356-366؛ سیوطی‌، الدر، 8 / 589؛ بحرانی‌، 4 / 490-492). 
سورۀ بینه‌ با توجه‌ به‌ ترتیب‌ نزول‌ مشهور یكصدمین‌ سوره‌ از قرآن‌ كریم‌ است‌ (رامیار، 590) كه‌ پس‌ از سورۀ طلاق‌ و پیش‌ از سورۀ حشر نازل‌ شده‌ است‌ (همو، 587، 588)؛ چنان‌ كه‌ در نیمۀ دوم‌ سورۀ طلاق‌ از اِنزال «ذِكر» و اِرسال «رسول‌» برای‌ تلاوت «آیات‌ مُبینات‌» سخن‌ به‌ میان‌ آمده‌ (طلاق‌ / 65 / 10-11)، و این‌ همان‌ مضامین‌ آغازین‌ سورۀ بینه‌ است‌ و نیمۀ اول‌ سورۀ حشر همانند سورۀ بینه‌ بیشتر به‌ بیان‌ حال‌ اهل‌ كتاب‌ پرداخته‌ است‌ (نک‍ : بینه‌ / 98 / 1، 4، 6؛ حشر / 59 / 2، 3، 4، 11). 
در ترتیب‌ تلاوت‌ نیز وجه‌ تناسب‌ سورۀ بینه‌ با دو سورۀ پیش‌ و پس‌ از آن‌ چنین‌ است‌ كه‌ در سورۀ قدر (97 / 1) سخن‌ از انزال‌ همان‌ صحیفه‌های‌ مطهری‌ است‌ كه‌ در سورۀ بینه‌ (آیۀ 2) یاد شده، و چنان‌ است‌ كه‌ گویی‌ علت‌ آن‌ انزال‌ را بیان‌ می‌كند (سیوطی‌، تناسق‌...، 141؛ آلوسی‌، همانجا؛ مراغی‌، 30 / 211). همچنین‌ در سورۀ بینه‌، «تلاوت‌ روشنگر و آگاهی‌ بخش‌ رسولِ خدا» مقدمه‌ای‌ برای‌ دسته‌بندی‌ مردمان‌ به‌ نیكان‌ و بدان‌ و وعده‌ و وعید خداوند نسبت‌ به‌ كیفر و پاداش‌ آنان‌ قرار داده‌ شده‌ است‌ و در سورۀ زلزال‌ نیز رازگشایی‌ و افشاگری‌ زمین‌ در هنگامۀ قیامت‌ به‌ موجب‌ وحی‌ الاهی‌ (99 / 4-5) پیش‌ درآمد تحقق‌ یافتن‌ آن‌ وعده‌ و وعیدهای‌ خداوند مبنی‌ بر سزای‌ نیك‌ و بد اعمال‌ مردمان‌ (99 / 6- 8) عنوان‌ شده‌ است‌ (نک‍ : سیوطی‌. همان‌، 142؛ آلوسی‌، 30 / 208؛ مراغی‌، 30 / 217). 
سورۀ بینه‌ با توجه‌ به‌ ترتیب‌ آخر به‌ اول‌ قرآن‌ كریم‌ (ناس‌ تا بقره‌) كه‌ در مقام‌ تعلیم‌ و اِقراء مورد استفاده‌ قرار می‌گیرد (نک‍ : ه‍ د، بقره‌)، نخستین‌بار قرآن‌ آموزان‌ را با سوره‌ای‌ بی‌سابقه‌، نسبتاً طولانی‌ و مشتمل‌ بر چندین‌ آیۀ بلند رویاروی‌ می‌ كند (برای‌ روایات‌ ویژۀ اقراء این‌ سوره‌، نک‍ : ابن‌ كثیر، 4 / 536)؛ با اندك‌ تأمل‌ و تدبر در آهنگ‌ و مضامین‌ آیات‌، همین‌ وضعیت‌ِ متمایز، از نظر معنایی‌ در مقایسه‌ با سوره‌های‌ پیشین‌ نیز جلب‌ توجه‌ می‌كند (نک‍ : قطب‌، همانجا)، چنان‌ كه‌ سورۀ بینه‌ را می‌توان‌ چكیدۀ دو سورۀ زهراوین‌ (بقره‌ و آل‌ عمران‌) دانست‌؛ به‌ ویژه‌ سورۀ بقره‌ كه‌ ساختار آن‌ بسیار با این‌ سوره‌ هماهنگی‌ دارد (نک‍ : ه‍ د، بقره‌). 
محور موضوعی‌ سورۀ بینه‌، «حنیفیت‌» است‌ (نک‍ : قمی‌، 2 / 432؛ راغب‌، 260) كه‌ بر پایۀ آن‌ تمامی‌ انسانها به‌ دو گروه‌ اصلی «شَرّالبریه‌» و «خیرالبَریه‌» تقسیم‌ می‌شوند (بینه‌ / 98 / 6-7؛ نک‍ : بغوی‌، 5 / 608-609؛ طبرسی‌، 10 / 794-795؛ قرطبی‌، 20 / 144-145؛ اسماعیل‌ حقی‌، 10 / 488-490). در راستای‌ این‌ محور موضوعی‌ سورۀ بینه‌ را «سورۀ حُنَفاء» (پاكدینان‌، استواردینان‌) نیز می‌توان‌ نامید. 
گفتنی‌ است‌ كه‌ آیۀ اول‌ سورۀ بینه‌ را برخی‌ از مفسران‌ یكی‌ از مشكل‌ترین‌ آیات‌ قرآنی‌ شمرده‌اند (واحدی‌، الوسیط...، 4 / 539؛ طباطبایی‌، 20 / 337)؛ چنان‌ كه‌ از دیرباز مفردات‌، اعراب‌ و معنای‌ این‌ آیه‌ معركۀ آراء مفسران‌ بوده‌ است‌ (نک‍ : طوسی‌، 10 / 388؛ فخرالدین‌، 32 / 38-42؛ قرطبی‌، 20 / 140-142؛ بقاعی‌، 22 / 187). 

مآخذ

 آلوسی‌، محمود، روح‌ المعانی‌، بیروت‌، دار احیاء التراث‌ العربی‌؛ ابن‌ كثیر، تفسیر القرآن‌ العظیم‌، بیروت‌، 1400ق‌ / 1980م‌؛ ابوحیان‌ غرناطی‌، محمد، البحر المحیط، ریاض‌، مكتبة النصر الحدیثه‌؛ اسماعیل‌ حقی‌ بروسوی‌، تفسیر روح‌ البیان‌، بیروت‌، 1405ق‌ / 1985م‌؛ اندرابی‌، احمد، الایضاح‌، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ بحرانی‌، هاشم‌، البرهان‌، بیروت‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ بغوی‌، حسین‌، معالم‌ التنزیل‌، بیروت‌، دارالفكر؛ بقاعی‌، ابراهیم‌، نظم‌ الدرر، حیدرآباد دكن‌، 1404ق‌ / 1984م‌؛ حسكانی‌، عبیدالله‌، شواهد التنزیل‌، به‌ كوشش‌ محمدباقر محمودی‌، بیروت‌، 1393ق‌ / 1973م‌؛ حویزی‌، عبدعلی‌، تفسیر نورالثقلین‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ رسولی‌ محلاتی‌، قم‌، 1385ق‌؛ خازن‌، علی‌، لباب‌ التأویل‌، بیروت‌، 1399ق‌؛ دروزه‌، محمد عزت‌، التفسیر الحدیث‌، قاهره‌، 1383ق‌ / 1963م‌؛ راغب‌ اصفهانی‌، حسین‌، مفردات‌ الفاظ القرآن‌، به‌ كوشش‌ صفوان‌ عدنان‌ داوودی‌، بیروت‌، 1412ق‌؛ رامیار، محمود، تاریخ‌ قرآن‌، تهران‌، 1362ش‌؛ سخاوی‌، علی‌، جمال‌ القراء و كمال‌ الاقراء، به‌ كوشش‌ عبدالكریم‌ زبیدی‌، بیروت‌، 1413ق‌؛ سیوطی‌، الاتقان‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قم‌، 1363ش‌؛ همو، تناسق‌ الدرر، به‌ كوشش‌ عبدالله‌ محمد درویش‌، بیروت‌، عالم‌ الكتب‌؛ همو، الدر المنثور، بیروت‌، دارالفكر؛ همو، لباب‌ المنقول‌، بیروت‌، دارالكتب‌ العلمیه‌؛ طباطبایی‌، محمدحسین‌، المیزان‌، قم‌، 1394ق‌؛ طبرسی‌، فضل‌، مجمع‌ البیان‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ رسولی‌ محلاتی‌ و فضل‌ الله‌ یزدی‌ طباطبایی‌، بیروت‌، 1408ق‌ / 1988م‌؛ طبری‌، تفسیر؛ طوسی‌، محمد، التبیان‌، به‌ كوشش‌ احمد حبیب‌ قصیر عاملی‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌؛ فخرالدین‌ رازی‌، مفاتیح‌ الغیب‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌؛ فیروزآبادی‌، محمد، بصائر ذوی‌ التمییز، به‌ كوشش‌ محمدعلی‌ نجار، قاهره‌، 1383ق‌؛ قرآن‌ كریم‌؛ قرطبی‌، محمد، الجامع‌ لاحكام‌ القرآن‌، بیروت‌، 1967م‌؛ قطب‌، سید، فی‌ ظلال‌ القرآن‌، قاهره‌، 1402ق‌؛ قمی‌، علی‌، تفسیر، به‌ كوشش‌ طیب‌ موسوی‌ جزایری‌، نجف‌، 1387ق‌؛ مراغی‌، احمد مصطفى‌، تفسیر، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌؛ واحدی‌، علی‌، اسباب‌ النزول‌، بیروت‌، دارالكتب‌ العلمیه‌؛ همو، الوسیط فی‌ تفسیر القرآن‌ المجید، به‌ كوشش‌ عادل‌ عبدالموجود، بیروت‌، 1415ق‌.

محمدعلی‌ علوی‌