بوداپست

بوداپِسْت، به زبان مجاری بوداپِشت، تختگاه و مركز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مجارستان. این شهر در دو سوی رود دانوب در محلی واقع شده است كه آب از نواحی كوهستانی به مسیر وسطای رود دانوب سرازیر می‌شود (IV / 87 ,BSE3). بوداپست از بخشهای پِست (پشت)، بودا و اُبودا (بودای قدیم) تشكیل یافته است («دائرةالمعارف ...»، VI / 344). این 3 بخش در 1290ق / 1873م مشتركاً شهر واحدی را تشكیل دادند (هالاس، 8). در مآخذ برای نخستین بار در 543ق / 1148م از بودا، اُبودا و پست یاد شده است (BSE3، همانجا). بودا نامی ‌است مجاری كه صورت اسلاوی آن بُدین بوده است. در مآخذ تركی این نام به صورتهای بودین، بِدون، بودون، بودیم و بودِم آمده است (IA, II / 748; EI², I / 1287).
هوای بوداپست معتدل و میانگین دمای آن در تیر ماه °21 تا °22 و در دی ماه صفر تا °3- است. مساحت شهر 525 كمـ 2 است (BSE3، همانجا). جمعیت بوداپست در 1266ق / 1850م 200 هزار نفر بود كه در 1318ق / 1900م به 861 هزار، و در 1340ش / 1961م به 000‘712‘1 نفر رسید (همانجا). از 1970 تا 1993م جمعیت بوداپست كمی ‌بیش از دو میلیون نفر بود كه در 1378ش / 1999م به 753‘838‘1 نفر كاهش یافت («بوداپست»). 
ناحیۀ بوداپست از روزگاران كهن سكونتگاه مردم سِلْت (كِلْت) بود. در سده‌های 1-4م رومیان بدان نواحی مهاجرت كردند. ظهور مجارها در این سرزمین را حدود سال 282ق / 895م دانسته‌اند. چنین به نظر می‌رسد كه تا سدۀ 4ق / 10م اسلاوها در اراضی پست سكنا داشتند. در 639ق / 1242م بودا به صورت تختگاه درآمد و از 751ق / 1350م به مقر دائمی ‌شاهان مجار بدل گردید (BSE3، همانجا). در سدۀ 8ق / 14م گروهی از قوم یاس در شمال غربی بودا سكنا گزیدند. چنین به نظر می‌رسد كه این گروه تا اوایل سدۀ 9ق / 15م ساكن ناحیۀ بودا بودند (پالوتسی هوروات، 78). یاسها گویشی ایرانی مشابه گویش آلانهای قفقاز داشتند كه اكنون اوسِت نامیده می‌شود. نام یاس از سوی اهالی هنگری (مجار) به آنها داده شده است و این همان نام كهن آس است (همو، 80-81). 
بودا (بدین) پیش از تصرف این سرزمین از سوی نیروهای عثمانی، جمعیت زیادی نداشت و شمار آنها ظاهراً كمتر از 5 هزار نفر بود. در آغاز سلطۀ تركان نیز گروهی از اهالی، بدین را ترك گفتند. در میان ساكنان بدین 238 خانوار مجاری مسیحی، 75 خانوار یهودی و 60 خانوار كولی (قبطی) بودند (I / 1285 ,EI2). اولیا چلبی نیز از وجود یهودیان در بدین (بودا) یاد كرده است (6 / 231-232). در زمان سلطۀ تركان عثمانی بر این منطقه، بدین «حصار اسلام» خوانده می‌شد ( I / 1284,EI2). در 932ق / 1526م نیروهای عثمانی نخستین بار به این سرزمین حمله بردند و بدین به تصرف لشكریان عثمانی درآمد و به آتش كشیده شد. از این پس فاتحان آن را «ولایت بودین» نامیدند (پچوی، 1 / 98-99؛ فریدون بك، 1 / 554؛ اولیا چلبی، 6 / 214؛ بروكلمان،291 ).
مورخان و جهانگردان ترك از وجود دژهای استواری در این سرزمین خبر داده‌اند كه در تصرف لشكریان عثمانی بوده است (همانجا؛ صولاق زاده، 458-459). پس از این پیروزی، سلیمان قانونی، سلطان عثمانی یانوش زاپولیا (ژان زاپولیا) را به‌عنوان شاه مجارستان برگزید، ولی گروههای رقیب فردیناند دوك اتریش را كه برادر شارل پنجم (شارل كَن) امپراتور آلمان و از خاندان ‌هابسبورگ بود، برگزیدند. درنتیجه، مجارستان دارای دو پادشاه شد. فردیناند پس از بازگشت نیروهای عثمانی، به بدین حمله‌ور شد و یانوش زاپولیا را مجبور به فرار كرد. دوك اتریش از سلطان سلیمان خواست كه او را به رسمیت بشناسد، ولی سلطان تقاضایش را نپذیرفت و از او خواست كه بدین را به یانوش زاپولیا وا گذارد، ولی فردیناند نپذیرفت. این وضع تا 935ق / 1529م ادامه یافت، تا اینکـه سلطان سلیمان قانونی با نیرویی مركب از 250 هزار نفر عازم پیكار شد و بدین را به تصرف در آورد (اوزون چارشیلی، II / 327-329). در 936ق نیز، بدین بار دیگر از سوی نیروهای عثمانی تسخیر شد (اولیا چلبی، 6 / 220-221). 
در اواخر سال 939ق / 1532م نیروهای عثمانی دژهای پوزاگا، زایسْنه، نِمْچه (نمسه) و پودْگراد را فتح كردند (اوزون چارشیلی، II / 335). این پیكار 7 ماه ادامه یافت (همانجا). در 948ق / 1541م نیروهای مجار با اغتنام فرصت دژ بودین (بدین) را به تصرف خود درآوردند، ولی این وضع دیری نپایید؛ سرانجام در همان سال سپاهیان عثمانی بار دیگر دژ مذكور را مسخر كردند (اولیا چلبی، 6 / 222-224؛ اوزون چارشیلی، II / 338). در 950ق / 1543م سلطان سلیمان قانونی حملۀ سازمان‌یافتۀ دیگری را به مجارستان آغاز كرد (مانتران،153 ). سبب لشكركشی آن بود كه فردیناند با نیروی 80 هزار نفری خود محافظان قلعۀ بودا (بدین) را كه بیش از 8 هزار نفر نبودند، به محاصره گرفته بود. در پیكاری كه میان لشكریان عثمانی و سپاه فردیناند روی داد، مجارها شكست خوردند و اِستِرگون (استرگوم) تختگاه كهن مجارستان كه قبور شاهان مجار در آنجا بود، به چنگ نیروهای عثمانی درآمد و ضمیمۀ بیگلربیگی بدین شد (اوزون چارشیلی، II / 339, 495-496).
در سدۀ 10ق / 16م امپراتوری عثمانی بارها با امپراتوری خاندان ‌هابسبورگ درگیر جنگ شد.‌ هابسبورگها ائتلافی جنگی پدید آوردند و چند بار در اواخر همان سده و اوایل سدۀ بعد بودا را محاصره كردند، ولی مدافعان توانستند حملات مهاجمان را دفع كنند. بزرگ‌ترین درگیریها در 1095ق / 1684م روی داد كه طی آن نیروهای امپراتوری اتریش و مجارستان با تركان عثمانی به پیكاری سخت دست زدند؛ این درگیری تا 1097ق / 1686م ادامه یافت و به پیروزی نیروهای اتریش و مجار ــ كه لشكریان اتحاد مقدس نامیده می‌شدند ــ منجر گردید ( I / 1284, EI2; IV / 472,BSE3). بدین ترتیب، بودا كه تركان آن را «شهر غازیان» و «حصار اسلام» می‌نامیدند، و نیز دیگر شهرهای مجارستان از تصرف امپراتوری عثمانی بیرون آمد (EI2، نیز BSE3، همانجاها؛ مانتران،247 ).
در نوشته‌های آلمانی به نام اُفِن بر می‌خوریم كه برای بودا (بدین) به كار می‌رفته است. نام پست را نیز اسلاوها بر زیستگاه خود در سوی دیگر رود دانوب نهاده بودند. با مهاجرت مجارها به این سرزمین نامهای پشت و بودا از سوی آنان پذیرفته شد و رفته رفته این سرزمین بوداپست (بوداپشت) نام گرفت (IA, II / 748؛ مانتران، همانجا). 
طی كمتر از یك قرن و نیم حاكمیت دولت عثمانی، 75 نفر به سمت بیگلربیگی بودین منصوب شدند كه هریك مدتی كوتاه بر آن سرزمین فرمان راندند.همین امر مانع نوسازی بودا گردید.درمیان بیگلربیگیهای این سرزمین صوقللی مصطفی پاشا از همه مهم‌تر بود. وی توانست حدود 12 سال از 973 تا 986ق / 1566 تا 1578م سمت بیگلربیگی بودین را عهده‌دار باشد («دائرةالمعارف»، VI / 347).
از اوایل سدۀ 12ق / 18م بوداپست تحت تصرف خاندان ‌هابسبورگ قرار گرفت. مجارستان پس از خروج نیروهای عثمانی از منطقه، حدود دو قرن دستخوش دگرگونیهایی شد. در سالهای 1264-1265ق / 1848-1849م گروههایی به سرپرستی شاندور پِتوفی در ناحیۀ پست (پشت) بر ضد خاندان ‌هابسبورگ سر به شورش برداشتند كه توفیقی نیافتند. در خلال این شورش، اهالی بوداپست نقش عمده‌ای ایفا كردند. شورشیان قلعۀ بودا را مدتی در محاصره داشتند، تا اینکـه سرانجام، در رمضان 1265 / اوت 1849م تسلیم شدند ( IV / 472-473,BSE3).
در 1284ق / 1867م بر پایۀ توافقی میان خاندان ‌هابسبورگ و سران كشور مجارستان، امپراتوری اتریش ـ مجارستان تأسیس گردید و مجارستان كشوری خودمختار، و بوداپست به عنوان مركز آن شناخته شد. در سالهای 1912 و 1917م اعتصابهایی در بوداپست روی داد. پس از شكست امپراتوری اتریش در جنگ جهانی اول، مجارستان استقلال یافت و بوداپست همچنان به صورت تختگاه دولت جدید این كشور باقی ماند. در زمان جنگ جهانی دوم، طی درگیری میان نیروهای شوروی و آلمان، بوداپست، به ویژه ناحیۀ پست دچار ویرانی بسیار شد (همان،IV / 87, 474 ).
موافقت نامه‌های سری یالتا و پُتسدام، و تقسیم اروپا به دو منطقۀ نفوذ سبب شد كه مجارستان در منطقۀ نفوذ دولت اتحاد شوروی قرار گیرد. در 2 آبان 1335ش / 23 اكتبر 1956م مردم مجارستان برای كسب استقلال سر به شورش برداشتند. بوداپست در این خیزش عام نقش عمده ای برعهده داشت. این قیام كه 13 روز ادامه یافت با هجوم ارتش شوروی به مجارستان سركوب گردید. در اثنای پیكار، خسارات فراوانی به شهر بوداپست وارد آمد و ایمره ناگی رئیس دولت مجارستان، نخست به یوگسلاوی، و سپس به رومانی پناه برد (مرای، 178، 355، جم‍‌ ). پس از فروپاشی اتحاد شوروی، شهر بوداپست همچنان به عنوان مركز دولت جمهوری مجارستان باقی ماند. 
ارتباط آبی بوداپست با دریای سیاه از طریق رود دانوب موجب پیشرفتهای اقتصادی و بازرگانی این شهر گردید. اولیا چلبی در سفری به بوداپست (1073ق / 1663م) از هر دو ناحیۀ بودا (بودین) و پست، تصویر روشنی ارائه كرده است. وی در مورد قلعۀ بدین و كاخ شاهان مجار می‌نویسد كه سلطان سلیمان قانونی در 932ق / 1526م پس از تصرف قلعۀ بودین مدتی به تماشای آن پرداخت و گفت «چه می‌شد اگر چنین قصری در استانبول می‌داشتیم» (6 / 214). كلیساها در عهد حاكمیت تركان عثمانی به مساجد تبدیل شدند، از جمله سلطان سلیمان قانونی كلیسای مریم مقدس را در بودا به مسجد تبدیل كرد و مسجد سلطان سلیمان (سلطان سلیمان جامعی) یا جامع بزرگ نامیده شد. وی محرابها را متوجه مكۀ مكرمه نمود و در آنجا نماز گزارد (همو، 6 / 225)؛ همچنین كلیسای كاخ پادشاهی به مسجد كاخ (سرای جامعی یا‌ اندرون جامعی)، كلیسای سنت جرج به مسجد میانی (اورتا جامع) و كلیسای مریم مجدلیه به مسجد فتحیه (فتحیه جامعی) تغییر نام یافت ( I / 1285,EI2).
در قلعۀ درونی بدین كه (اورتا قلعه) نامیده می‌شد، 90 برج به نامهای مختلف بنا شد كه 17 برج از دیگر برجها بلندتر بودند (اولیاچلبی، 6 / 230). از میان این برجها كه تركان آنها را قُله می‌نامیدند، می‌توان به قله‌های ولی بیگ، مراد پاشا، سیاوش پاشا، قره قاش پاشا، قاسم پاشا، و محمود پاشا اشاره كرد (EI2، همانجا). بیشتر ساكنان بدین كه نام اسلامی‌ داشتند، نه از تبار ترك، بلكه اسلاوهای نومسلمان بودند. این نکـته مخصوصاً در میان كولیهایی كه بیشتر آنها لقب عبدالله بر خود نهاده بودند، مشهود بود (همانجا). نام چند محل اسلامی‌ و خانقاه درویشان نیز در بوداپست شناخته شده است، از جمله مزار گل بابا و مسجد سلطان طاهر (فلاح، 26). 

مآخذ

اولیاچلبی، سیاحت نامه، استانبول، 1318ق؛ پالوتسی هوروات،‌ آندراس، پچنگها، كومانها و یاسها، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران، 1375ش؛ پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283ق؛ صولاق‌زاده، محمد، تاریخ، استانبول، 1297ق؛ فریدون بك، احمد، منشآت السلاطین، استانبول، 1274ق / 1858م؛ فلاح، ثریا، مجارستان، تهران، 1374ش؛ مرای، تیبور، انقلاب مجارستان، سیزده روزی كه كرملین را لرزاند، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1363ش؛ نیز:

Brockelman, C., History of the Islamic Peoples, London, 1959; BSE³;«Budapest», Encarta, 2003; EI²; Halász, Z. et al., La Hongrie, Budapest, 1961; IA; Mantran, R., Histoire de l'empire Ottoman, Lille, 1989; Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1992; Uzunçarșılı, İ. H., Osmanli tarihi, Ankara, 1983.

عنایت‌الله رضا