بقره، سوره

بَقَره‌، دومین‌ و طولانی‌ترین‌ سورۀ قرآن‌ مجید، دارای‌ 40 واحد موضوعی‌ (ركوع‌)، 286 (یا 284 یا 285 یا 287) آیه‌، 121‘6 كلمه‌ و 500‘25 حرف‌ (خازن‌، 1 / 19؛ فیروزآبادی‌، 1 / 133؛ قس‌: رامیار، 583). در ترتیب‌ مصحف‌، سوره بقره‌ نخستین‌ سوره‌ از مجموعه «سبع‌ طُوَل‌» (سوره‌های‌ طولانی‌ آغازین‌ قرآن‌ ) به‌حساب‌ می‌آید (برای این اصطلاح‌، نکـ: دارمی‌، 2 / 910؛ سیوطی‌، الاتقان‌، 1 / 220؛ بحرانی‌، 1 / 52). 
وجه‌ تسمیۀ سورۀ بقره‌، بنا به‌ قاعده كلی‌ نام‌گذاری‌ سور (نکـ: اندرابی‌، گ ‌49 ب‌ - 50 الف‌)،شاخص‌ترین‌ قصه‌ از مجموعه داستانهای‌ بنی‌اسرائیل‌ در قرآن‌، یعنی‌ قصۀ گاو بنی‌اسرائیل‌ (بقره‌ / 2 / 67-73) است‌. داستانی‌ كه‌ تنها در این‌ سوره‌ آمده‌ است‌ و از نگاه‌ برخی‌ مفسران‌، در میان‌ 19 داستان‌ گزارش‌ شده‌ در این‌ سوره‌، شگفت‌ترین‌ آنها به‌ حساب‌ می‌آید (نکـ: بقاعی‌، 1 / 55-56؛ مشهدی‌، 1 / 71). 
تكرار 3 بار خطاب «بنی‌ اسرائیل‌» از میان‌ 4 بار تكرار آن‌ در قرآن‌ (نکـ: عبدالباقی‌، 137)، فراوانی‌ سرگذشتهای‌ مربوط به‌ قوم‌ یهود و تعبیرات‌ ستایش‌آمیز یا گزنده‌ای‌ كه‌ تنها در این‌ سوره‌ درباره این‌ قوم‌ آمده‌، اقتضا می‌كرده‌ است‌ كه‌ آن‌ را «بنی‌اسرائیل‌» نامند، اما برخلاف‌ انتظار، عنوان «بقره‌» جای‌گزین‌ آن‌ شده‌ است‌؛ عنوانی‌ كه‌ یادآور گوساله‌ پرستی‌ یهودان‌ به‌ تقلید از تقدیس‌ گاو آپیس‌ توسط مصریان‌ (نکـ: بقاعی‌، 1 / 473؛ طنطاوی‌، 1 / 82، 83؛ مراغی‌، 1 / 141-142)، گزارش‌ رفتار ناشایست‌ بنی‌اسرائیل‌ با پیامبر خدا و نشان‌ بارز بهانه‌جویی‌ و مادی‌گرایی‌ این‌ قوم‌ است‌ (نکـ: طبری‌، 1 / 267؛ شیخ‌ طوسی‌، 1 / 293؛ رضا، 1 / 345-346؛ طباطبایی‌، 1 / 199-202، 209-210). اگر یاد آوریم‌ كه‌ از دیگر لقبهای‌ این‌ سوره «بلندا»، «برافراشته‌ترین‌ خیمه‌گاه‌» و «درخشنده‌ترین‌ قسمت‌» قرآن‌ است‌ (برای‌ القاب «سنام‌ القرآن‌ »، «فسطاط القرآن‌ » و «الزهراء»، نکـ: بقاعی‌، 1 / 57 - 58؛ یافعی‌، 16؛ نیز نکـ: قرطبی‌، 1 / 152، 153)، می‌توان‌ تسمیۀ مشهور و خلاف‌ انتظار این‌ سوره‌ را چنان‌ تفسیر كرد كه‌ گویا نام‌گذار خواسته‌ است‌ مرتفع‌ترین‌ بلندا، برافراشته‌ترین‌ خیمه‌گاه‌ و درخشنده‌ترین‌ قسمت‌ قرآن‌ را، واقع‌گرایانه‌ به‌ افشاگری‌ درباره بنی‌اسرائیل‌ و مبارزۀ فرهنگی‌ - اجتماعی‌ با آنان‌ اختصاص‌ دهد. 
شاید بتوان‌ گفت‌ سورۀ بقره‌، معمولاً آخرین‌ سوره‌ای‌ بوده‌ است‌ كه‌ قاریان‌ و حافظان‌ فرا می‌گرفته‌اند. میرسید شریف‌ جرجانی‌ (د 816ق‌ / 1413م‌) ترجمان‌ القرآن‌ را به‌ ترتیب‌: فاتحة الكتاب‌، ناس‌ تا بقره‌ تدوین‌ كرده‌ (نکـ: دبیر سیاقی‌، «د»)، و جلال‌الدین‌ محلی‌ (د 864ق‌ / 1460م‌) نیز تفسیرالجلالین‌ را پس‌ از سورۀ حمد، از ناس‌ پی‌ گرفته‌، به‌ سمت‌ آغاز قرآن‌ پیش‌ برده‌ است‌. با در نظر داشتن‌ آنکـه‌ چنین كتابهایی‌ معمولاً برای‌ عموم‌ مردم‌ نوشته‌ می‌شده‌ است‌، می‌توان‌ این‌ دو نمونه‌ را تأییدی‌ بر مدعای‌ مذكور دانست‌. با چنین‌ فرضی‌، فضیلتهای‌ منحصر به‌ فردی‌ كه‌ قدما برای‌ آموختن‌ سوره بقره‌ بر شمرده‌اند (نکـ: ابن‌ضریس‌، 143-152؛ عیاشی‌، 1 / 25؛ سیوطی‌، الدر...، 1 / 47، 48، 51، 53 -56). مقتضای‌ جایگاه‌ آموزشی سوره‌، و از آن‌ جهت‌ خواهد بود كه‌ فراگیری‌ و قرائتش‌ نزد معلم‌، نشان‌ پیوستن‌ به‌ زمرۀ منتهیان‌ ( قرآن‌ آموختگان‌) و درآمدن‌ از جرگۀ مبتدیان‌ بوده‌ است‌ (نیز نکـ: قرطبی‌، 1 / 152-153). 
سورۀ بقره‌ از جمله‌ سوره‌های‌ تألیفی‌ است‌ (دروزه‌، 7 / 152-153). به‌ گواهی‌ مطابقت مضامین‌ آن‌ با رویدادهای‌ مراحل‌ مختلف‌ دوران‌ 10 سالۀ مدینه‌، در اثنای‌ نزول‌ دیگر آیات‌ و سور مدنی‌ نازل‌ (نکـ: ه‍ د، سوره‌های اسراء و اعراف‌)، و آن‌گاه‌ با نظارت‌ پیامبر(ص‌) تألیف‌ شده‌ است‌ (قطب‌، 1 / 27). به‌عنوان‌ مثال‌، روایات‌ اسباب‌ نزول‌ در این‌ سوره‌ حکـایت‌ از آن‌ دارند كه‌ آیات‌ روزه‌ (آیه‌های‌ 183-187) در سال‌ دوم‌ هجرت‌ (رضا، 1 / 109)؛ آیه‌های‌ 6، 7 و 214 درگیر و دار جنگ‌ احزاب‌ (سیوطی‌، «لباب‌...»، 4؛ نیز نکـ: واحدی‌، 40)؛ آیه‌های‌ 190 به‌ بعد در حدیبیه‌ (سیوطی‌، همان‌، 80، 84-85؛ واحدی‌، 36-37)؛ آیۀ 278 مدتی‌ پس‌ از فتح‌ مكه‌ (همو، 58-59؛ سیوطی‌، همان‌، 119)؛ آیۀ 113 درباره «وفد نصارای‌ نجران‌» و مشاجرۀ آنان‌ با یهودیان‌ مدینه‌ (واحدی‌، 22)؛ آیۀ 274 درباره غزوه تبوك‌ (همو، 56 -57؛ سیوطی‌، همان‌، 118-119) و آیۀ 281 روز عید قربان‌ در حجهالوداع‌، یا در واپسین‌ روزها و ساعات‌ زندگانی‌ پیامبر(ص‌) نازل‌ شده‌ است‌ (واحدی‌، 9؛ خازن‌، 1 / 19؛ سیوطی‌، الاتقان‌، 1 / 101-102؛ نیز نکـ: زمخشری‌، 1 / 333). بدین‌سان‌، قول‌ مشهور كه‌ سورۀ بقره‌ نخستین‌ سورۀ مدنی‌ (واحدی‌، 12؛ قس‌: طبرسی‌، 10 / 613؛ نیز نکـ: سیوطی‌، الدر، 1 / 46) و هشتاد و هفتمین‌ سوره نازل‌ شده‌ (دروزه‌، 1 / 15؛ رامیار، 670) است‌، گرچه‌ از نزول‌ سوره‌ در نخستین‌ سالهای‌ دوران‌ مدینه‌ حکـایت‌ می‌كند، تنها می‌تواند ناظر به‌ نزول‌ آیات‌ آغازین‌ سوره‌ (دروزه‌، 7 / 153)، یا قسمتهای‌ دیگری‌ از آن‌ باشد (نکـ: قطب‌، همانجا؛ نیز نکـ: قرطبی‌، 1 / 152). 
از ویژگیهای تفسیر در سدۀ اخیر، توجه‌ به‌ یكپارچگی‌ و وحدت‌ موضوعی‌ سوره‌های‌ قرآن‌ و پژوهش‌ دربارۀ اهداف‌ و مقاصد آنهاست‌. بیشتر مفسران‌ و قرآن‌ شناسان‌ معاصر، برآن‌ شده‌اند كه‌ محور موضوعی‌ واحدی‌ را برای‌ سورۀ بقره‌ بیابند. سوره‌ای‌ كه‌ در نگاه‌ اول‌، فاقد انسجام‌، و مجموعه‌ای‌ در هم‌ آمیخته‌ از قصص‌، امثال و احکـام‌ به‌ نظر می‌آید؛ بدان‌سان‌ كه‌ نتوان‌ محور موضوعی‌ مشخصی‌ برایش‌ جست‌ (نکـ: طباطبایی‌، 1 / 43). برخی‌، بر پایۀ دسته‌بندی‌ مضامین‌، محور موضوعی‌ آن‌ را «اثبات‌ حقانیت‌، تبیین‌ جایگاه‌ قرآن‌ كریم‌ و بررسی‌ برخوردهای‌ متفاوت‌ گروههای‌ مختلف‌ مردم‌ با آن‌» دانسته‌اند (نکـ: بقاعی‌، 1 / 55 - 56؛ رضا، 1 / 105، 289؛ اسمیث‌، .(121 برخی‌ دیگر نیز زنده‌ كردن‌ مردگان‌ یا «بَعث‌» و «نُشور» (نکـ: بقاعی‌، همانجا)، و برخی‌ نیز تقوای‌ الهی‌ (مصطفوی‌، 1 / 27) را محور موضوعی‌ آیات‌ آن‌ بر شمرده‌اند. این‌ رویكردها، همگی‌ درصدد آنند كه‌ محور موضوعی‌ سورۀ بقره‌ را تنها با در نظر گرفتن‌ ارتباط میان‌ آیه‌های‌ خود سوره‌ مطالعه‌ كنند. 
سوره بقره‌ به‌ سبب‌ همانندی‌ حروف‌ مقطعه آغازین‌ آن‌، با 5 سوره دیگر (آل‌ عمران‌، عنکـبوت‌، روم‌، لقمان‌ و سجده‌)، دارای‌ وجه‌ مشتركی‌ با آنهاست‌ (برای‌ آگاهی‌ از مستندات‌ قرآنی‌ - حدیثی‌ این‌ نظریه‌، نکـ: طباطبایی‌، 18 / 8 -9). با در نظر گرفتن‌ مضامین‌ این‌ چند سوره‌ و در قیاس‌ با دیگر سوره‌های‌ قرآن‌ كریم‌، محور موضوعی‌ مشتركشان «آیین‌ رفتار و برخورد مسلمانان‌ با هواداران‌ و پیروان‌ دیگر ادیان‌» است‌ كه‌ در 4 سورۀ مكی‌ از این‌ مجموعه‌، بیشتر به‌ مبانی‌ و راهبردهای‌ نظری‌، و در دو سورۀ مدنی‌ (بقره‌ و آل عمران‌)، روشها و راه‌كارهای‌ عملی‌ آن‌ طرح‌ و شرح‌ شده‌ است‌. محور بیان‌ در سوره بقره‌، بیشتر بنی‌اسرائیل‌ و قوم‌ یهود، و در سوره آل‌ عمران‌، بیشتر نصارا هستند (نکـ: سیوطی‌، تناسق‌...، 63؛ قس‌: قطب‌، 1 / 28). سوره بقره‌ از این‌ دیدگاه‌، مشتمل‌ بر مقدمه‌ای‌ مبسوط (آیه‌های‌ 1-39)، دو بخش‌ (آیه‌های‌ 40-141، 142- 283) و خاتمه‌ (آیه‌های‌ 284-286) است‌ (نکـ: رضا، 1 / 106-107؛ اسمیث‌، .(122-123
مقدمه‌ با تأكید بر تردیدناپذیری‌ هدایت‌ قرآن‌ كریم‌ آغاز می‌شود؛ سپس‌ به‌ گروه‌بندی‌ مردم‌ در برابر منادیان‌ خدا و كتاب‌ او می‌پردازد (آیه‌های‌ 2-3) و رویكردهای‌ مختلف‌ اهل‌ كتاب‌، به‌ویژه‌ یهودان‌ را در زمان‌ نزول‌ آیات‌ بیان‌ می‌كند (نکـ: واحدی‌، 14؛ سیوطی‌، «لباب‌»، 4؛ رضا، 1 / 148، 153، 157؛ قطب‌، 1 / 30-32؛ طباطبایی‌، 1 / 43، 52، 55). آن‌گاه‌ در پی‌ فراخواندن‌ همگان‌ به‌ بندگی‌ خدا و تقوای‌ الهی‌، با بیانی‌ دیگر به‌ نفی‌ تردیدها از قرآن‌ كریم‌ پرداخته‌ است‌ و ستیزه‌جویان‌ با پیامبر(ص‌) و قرآن‌ را وعدۀ عذاب‌، و خداباوران‌ شایسته‌ را مژدۀ بهشت‌ می‌دهد (آیه‌های‌ 21-25). در مقام‌ براعت‌ استهلال‌، به‌ خرده‌گیریهای‌ یهودان‌ از تمثیلهای‌ قرآن‌ اشاره‌ می‌كند (نکـ: واحدی‌، همانجا؛ سیوطی‌، همان‌، 13-14) و از پیمان‌شكنی‌، ناجوانمردی‌ و فسادانگیزی‌، به‌ عنوان‌ 3 عامل‌ عمده زیانکـاری‌ كافران‌ (یهودیان‌) سخن‌ به‌ میان‌ می‌آورد. پس‌ از آن‌، به‌ فراخوان‌ عمومی‌ بندگی‌ و فرمان‌برداری‌ خداوند بازمی‌گردد و كفر ورزیدن‌ به‌ خدای‌ یكتا را، پدیده‌ای‌ بس‌ شگفت‌ می‌نمایاند؛ زنده‌ كردن‌ مردگان‌ را كار مستمر خداوند، و پیشگاه‌ خداوند سبحان‌ را پایان‌ راه‌ تمامی‌ مؤمنان‌ و كافران‌ عنوان‌ می‌كند. آن‌گاه‌ با اشاره‌ به‌ آغاز آفرینش‌ زمین‌، پیدایش‌ 7 آسمان‌، داستان‌ خلقت‌ آدم‌ و حوا، گفت‌ و گوی‌ فرشتگان‌ با خدا و سجده آنان‌ به‌ آدم‌، ابلیس‌ را به‌ موجب‌ نافرمانی‌ خدا پیشرو و پیشتاز كافران‌ قلمداد می‌كند (آیۀ 34) و سرانجام‌، سرگذشت‌ بهشت‌ آدم‌ و فریب‌ ابلیس و هبوط انسانهای‌ نخستین را بر زمین‌، مقدمه‌ای‌ قرار می‌دهد كه‌ بیان‌ كند «راز رستگاری‌، پیروی‌ از هدایت‌ الهی‌، و كفر و تكذیب‌، سببـ‌ بدبختی‌ و عذاب‌ ابدی‌ است‌» (آیه‌های‌ 38-39). 
در پی‌ این‌ مقدمۀ كمابیش‌ طولانی‌ - كه‌ پس‌ از فاتحه الكتاب‌، مدخل‌ و پیش‌ درآمدی‌ مناسب‌ برای‌ تمامی‌ آیات‌ و سور قرآن‌ كریم‌ نیز دانسته‌ شده‌ است‌ (نکـ: دروزه‌، 7 / 154) - سورۀ بقره‌ به‌ دو نیم‌ سوره‌ با دو اسلوب‌ متفاوت‌ تقسیم‌ می‌شود: شاخص‌ نیمۀ اول‌، تكرار خطاب «یا بنی‌اسرائیل‌» ابتدا به‌ اجمال‌ (آیه‌های‌ 40-46) و سپس به‌ تفصیل‌ (آیه‌های‌ 47-121، 122-141) است‌. گفت‌وگو با یهودیان‌ - همچون‌ نمونه‌های‌ بارز كژاندیشی‌، ستیزه‌ و ادعای‌ دین‌داری‌ و شرع‌مداری‌ در برابر منادیان‌ راستین‌ آن‌ - حجم‌ عمده این بخش‌ را به‌ خود اختصاص‌ داده‌ است‌. شاخص‌ نیمۀ دوم‌، 11بار تكرار خطاب «یا اَیهَا الَّذین‌ آمَنوا» است‌ (نکـ: عبدالباقی‌، 110). هرچند گاه‌ با صراحت‌ و گزنده‌، مانند مسئله «قبله‌» (آیه‌های‌ 143-150) و گاه‌ با كنایه‌ و مدارا، مانند «یسْأَلونک عَن‌ الاهِلَّه»، «یسْأَلونک عَن‌ الشَّهْرِ الْحَرام‌» و «یسْأَلونک عَن‌ الْمَحیض‌»، همچنان‌ كارشكنی‌، فتنه‌انگیزی‌ و شبهه‌افكنی‌ یهودیان‌ را مطرح‌ می‌كند. روی‌ سخن‌ این‌ بخش‌، بیشتر با پیامبر(ص‌) و مسلمانان‌ است‌ (آیه‌های‌ 189، 217، 222؛ واحدی‌، 32، 43، 46؛ سیوطی‌، همان‌، 72-76، 91-92، 95، 97). 
هم‌زمان با بیان‌ متناسب و همگون‌ مطالب‌ و حفظ اتصال‌، انسجام‌ و توالی منظم‌ آنها (نکـ: رضا، 1 / 234، 452، 474، 2 / 54-55، 143، 474، جمـ )، مندرجات نیمۀ دوم‌ را به‌ موضوعات‌ نیمه اول‌ ربط می‌دهد. بدین‌سان‌، قبله‌ قرار دادن‌ كعبه‌ را كه‌ توسط ابراهیم‌ و اسماعیل‌(ع‌) ساخته‌ شده‌ است‌ (آیۀ 127) نشانه استجابت‌ دعای‌ ابراهیم‌(ع‌) در برانگیختن پیامبر(ص‌) می‌شمارد (آیه‌های‌ 129، 151). صبر و نماز را كه‌ محور سفارشهای‌ خداوند به‌ بنی‌اسرائیل‌ هم‌ بوده‌ است‌ (آیۀ 45)، به‌ مسلمانان‌ نیز توصیه‌ می‌كند (آیۀ 153). نمودن‌ زنده‌ كردن‌ مردگان‌ به‌ ابراهیم‌(ع‌) را مشابه‌ قصه مقتول‌ بنی‌اسرائیل‌ و زنده‌ شدنش‌ می‌شمرد (آیه‌های‌ 72-73، قس‌: آیۀ 260؛ نیز نکـ: رضا، 1 / 351). شماری‌ از احکـام‌ را كه‌ از دیرباز با خرافات‌ رایج‌ میان‌ یهود آمیخته‌ بود، ضمن‌ قصص‌، مواعظ و امثال‌ تبیین‌ می‌كند (برای‌ نمونه‌، نکـ: آیۀ 223: «نِساؤُكُم‌ حَرْث‌ لَكُم‌»؛ نیز واحدی‌، 46، 48؛ سیوطی‌، همان‌، 97- 98). آخرین‌ قصه بنی‌اسرائیل‌ كه‌ در این‌ سوره‌ آمده‌، داستان‌ طالوت‌ و جالوت‌ است‌ (آیه‌های‌ 246-251) كه‌ جانبازی‌ و ایثارگری‌ داوود را سرچشمه افتخارات‌ تاریخی‌ قوم‌ یهود بر می‌شمارد. در این‌ داستان‌، به‌ گونه‌ای‌ كنایه‌آمیز، می‌نماید كه‌ قوم‌ یهود كه‌ در مبارزۀ طالوت‌ با جالوت‌ سستی‌ كرده‌اند، نسبتی‌ با داوود - كُشنده جالوت‌ - ندارند (برای‌ فهرست تفصیلی‌ بابها، فصلها و مطالب‌ سوره بقره‌، نکـ: رضا، 1 / 105-110؛ قطب‌، 1 / 33-35؛ اسمیث‌، .(122-132
خاتمۀ سوره‌ مشتمل‌ بر نتیجه‌گیری‌ و جمع‌بندی مطالب‌ و مندرجات‌ آن‌ است‌. ابتدا بر مالكیت‌، حاكمیت‌، قدرت‌ و احاطه خداوند بر زمین‌ و آسمان‌، برون‌ و درون‌ انسان‌ و تمامی‌ دیگر موجودات‌ تأكید می‌كند؛ سپس‌ در دو آیه آخر سوره‌ (خَواتیم‌ البقره‌) كه‌ فضیلتهای‌ بسیاری‌ برای‌ آن‌ ذكر كرده‌اند (نکـ: ابن‌ ضریس‌، 143، 145، 147، 152؛ ابن‌حجر، 1 / 333-334)، با مضامینی‌ شبیه‌ مضامین‌ آیات‌ آغازین‌ سوره‌ (قطب‌، 1 / 35)، پیامبر اسلام‌(ص‌) و پیروان‌ ایشان‌ را به‌ سبب‌ خداباوری‌، ایمان‌ به‌ فرشتگان‌ و همۀ كتابهای‌ آسمانی‌ و تمامی‌ پیامبران‌ الهی‌، فرمان‌برداری‌ خدا و طلب‌ غفران‌ وی و توجه‌ به‌ بازگشت‌ به‌ سوی‌ او می‌ستاید. آن‌گاه‌ در قالب دعا و مناجات‌، طبیعت‌ شریعت‌ اسلام‌ و تفاوت‌ اساسی‌ ماهیت‌ آن‌ را با دین‌ و آیینهای‌ پرداخته‌ و بر ساخته بشر و پیرایه‌هایی‌ كه‌ بر ادیان‌ پیشین‌ بسته‌اند، اعلام‌ می‌كند.این‌ دعای‌ مستجاب‌ كه‌ در آن‌ خدای‌ سبحان‌ با بندگان‌ خویش‌ هم‌زبان‌ شده‌ است‌، با نوید عفو و مغفرت‌ و رحمت‌ و یاری‌ خداوند برای‌ مؤمنان‌ راستین‌، و مژده پیروزی‌ مؤمنان‌ بر كافران‌ پایان‌ می‌پذیرد. 
سوره بقره‌ در تعالیم‌ پیامبر(ص‌) به‌ همراه‌ سوره آل‌ عمران‌، «زهراوان‌» معرفی‌ شده‌ است‌ (مسلم‌، 1 / 553؛ خازن‌، 1 / 19؛ ابن‌كثیر، 1 / 55؛ فیروزآبادی‌، 1 / 168). برخی‌ موارد هماهنگی‌ و پیوستگی‌ این‌ دو سوره‌ عبارتند از تناظر آیات‌ آغازین‌ و پایانی‌ دو سوره‌ (2 / 2-7، 284-286، 3 / 3-9، 189-200)؛ تفصیل‌، توضیح‌ و تكمیل‌ مطالب‌ سوره بقره‌ در سوره آل‌ عمران‌ (برای‌ نمونه‌، نکـ: 2 / 30-33، 3 / 6؛ 2 / 31-39، 3 / 45-57؛ 2 / 129، 3 / 164؛ 2 / 286، 3 / 200؛ نیز نکـ: بقاعی‌، 4 / 205-206، 5 / 168-169؛ سیوطی‌، تناسق‌، 63، 70-75؛ آلوسی‌، 3 / 73؛ رضا، 3 / 153) و تشابه‌ لفظی‌ برخی‌ آیات‌ دو سوره‌ تا آنجا كه‌ گویی‌ تكرار یكدیگرند (2 / 136، 3 / 84؛ 2 / 137، 3 / 20؛ 2 / 284، 3 / 189). 
شمار و طول‌ ركوعها، آیات‌، كلمات‌ و حروف‌ سورۀ بقره‌، از تمامی‌ دیگر سوره‌های‌ قرآن‌ كریم‌ بیشتر است‌ و از نظر شمار و فراوانی‌ امثال‌، قصص‌، مواعظ و احکـام‌، رتبه اول‌ را دارد. بعضی‌ از دانشمندان‌ 500 حکـم‌ و 15 مثل‌ را در این‌ سوره‌ شمار كرده‌اند (یافعی‌، 16؛ نیز برای‌ فهرست‌ انواع‌ احکـام‌ مندرج‌ در سوره‌، نکـ: رضا، 1 / 109-110؛ نیز نکـ: قرطبی‌، 1 / 152). اینان‌ با دسته‌بندی‌ آیات‌ این‌ سوره‌ و رده‌بندی‌ موضوعات‌ آن‌، مجموعه‌ای‌ متشكل‌ از 33 قاعده‌ را - كه‌ بیانگر پایه‌های‌ اساسی‌ و بنیادهای‌ شریعت‌ اسلام‌ است‌ (رضا، 1 / 111-121) - بر شمرده‌اند؛ نیز با نظر در آن‌، 14 سنت‌ اجتماعی‌ را از دیدگاه‌ قرآن‌ كریم‌ (همو، 2 / 492-498) باز شناخته‌اند. 
شماری‌ از آیات‌ سورۀ بقره‌، در زمره آیات‌ صاحب عنوان‌ محسوب می‌شوند (نکـ: هـ د، آیه‌). از آن‌ جمله‌ می‌توان‌ به‌ آیۀ 255 (آیةالكرسی‌) اشاره‌ كرد (نکـ: هـ د، آیةالكرسی‌). دیگری‌، آیه 177 (آیه البرّ) است‌ (برای‌ نمونه‌ای از استفاده آن‌، نکـ: جمل‌، سراسر كتاب‌). همچنین‌ درباره تفسیر آیه «آمَن‌ الرَّسول‌» (2 / 285)، رساله‌های‌ مستقلی‌ نوشته‌اند (برای‌ نمونه‌، نکـ: الفهرس‌...، 12 / 51). برخی‌ مفسران‌ ادیب‌، عبارت‌ موجز و اعجازآمیز «وَ لَكُم‌ فِی‌ الْقِصاص‌ حَیوةٌ» (آیۀ / 179) را از نظر فصاحت‌ و بلاغت‌ با مثل‌ عربی «القَتل‌ اَنفی‌ لِلقتل‌» مقایسه‌ كرده‌، وجوه‌ متعدد امتیاز آن‌ را بر شمرده‌اند (فخرالدین‌، 5 / 60-61؛ آلوسی‌، 2 / 51؛ رضا، 2 / 131-133). طولانی‌ترین‌ آیه قرآن‌ كریم‌ نیز كه‌ به «آیهالدّین‌» شهرت‌ یافته‌، در همین‌ سوره‌ است‌ (آیه 282). 
در آموزه‌های‌ پیامبر(ص‌)، رهنمودهایی‌ برای‌ خلاصه‌ كردن‌ سوره‌های‌ طولانی‌ همچون‌ بقره‌ و مداومت‌ قرائت‌ خلاصه آن‌، برای‌ برخورداری‌ از بركات‌ مداومت‌ تلاوت‌ سوره‌ رسیده‌ است‌ (نکـ: عیاشی‌، 1 / 25؛ ابن‌بابویه‌، 104؛ قرطبی‌، 1 / 153؛ بحرانی‌، 1 / 52-53). 

مآخذ

آلوسی‌، محمود، روح‌ المعانی‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌؛ ابن‌ بابویه‌، محمد، ثواب‌ الاعمال‌، نجف‌، 1392ق‌ / 1972م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، «الكاف‌ الشاف‌»، در حاشیه الكشاف‌ (نکـ: همـ، زمخشری‌)؛ ابن‌ ضریس‌، محمد، فضائل‌ القرآن‌، به‌ كوشش‌ مسفر بن‌ سعید دماس‌ غامدی‌، ریاض‌، 1408ق‌ / 1988م‌؛ ابن‌كثیر، تفسیر القرآن‌ العظیم‌، به‌ كوشش‌ علی‌ شیری‌، بیروت‌، 1405ق‌ / 1985م‌؛ اندرابی‌، احمد، الایضاح‌، نسخه عكسی‌ موجود در كتابخانه مركز؛ بحرانی‌، هاشم‌، البرهان‌، بیروت‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ بقاعی‌، ابراهیم‌، نظم‌ الدرر، حیدرآباد دكن‌، 1389ق‌ / 1969م‌؛ جمل‌، عباس‌، آیهالبر، قاهره‌، 1371ق‌ / 1952م‌؛ خازن‌، علی‌، لباب‌ التأویل‌، بیروت‌، دارالمعرفه‌؛ دارمی‌، عبدالله‌، سنن‌، دمشق‌، 1991م‌؛ دبیرسیاقی‌، محمد، مقدمه‌ بر ترجمان‌ القرآن‌ جرجانی‌، تهران‌، 1333ش‌؛ دروزه‌، محمد عزت‌، التفسیر الحدیث‌، قاهره‌، 1381ق‌ / 1962م‌؛ رامیار، محمود، تاریخ‌ قرآن‌، تهران‌، 1362ش‌؛ رضا، محمد رشید، تفسیر المنار، بیروت‌، دارالمعرفه‌؛ زمخشری‌، محمود، الكشاف‌، قم‌، 1413ق‌؛ سیوطی‌، الاتقان‌، به‌ كوشش‌ محمد ابوالفضل‌ ابراهیم‌، قم‌، 1363ش‌؛ همو، تناسق‌ الدرر، به‌ كوشش‌ عبدالقادر احمدعطا، بیروت‌، 1406ق‌ / 1986م‌؛همو، الدرالمنثور، بیروت‌، 1403ق‌ / 1983م‌؛ همو، «لباب‌ النقول‌»، در حاشیه تفسیر الجلالین‌، بیروت‌، دار احیاءالتراث‌ العربی‌؛ شیخ‌ طوسی‌، محمد، التبیان‌، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌؛ طباطبایی‌، محمدحسین‌، المیزان‌، بیروت‌، 1393ق‌ / 1973م‌؛ طبرسی‌، فضل‌، مجمع‌ البیان‌، به‌ كوشش‌ هاشم‌ رسولی‌ محلاتی‌ و فضل‌الله‌ یزدی‌ طباطبایی‌، بیروت‌، 1408ق‌ / 1988م‌؛ طبری‌، تفسیر؛ طنطاوی‌، محمد، الجواهر، قاهره‌، 1350ق‌؛ عبدالباقی‌، محمد فؤاد، المعجم‌ المفهرس‌، قاهره‌، 1378ق‌؛ عیاشی‌، محمد، التفسیر، به‌ كوشش‌ هاشم‌ رسولی‌ محلاتی‌، قم‌، چاپخانه علمیه‌؛ فخرالدین‌ رازی‌، التفسیرالكبیر، بیروت‌، 1410ق‌ / 1990م‌؛ الفهرس‌ الشامل‌ للتراث‌ العربی‌ الاسلامی‌ المخطوط، عمان‌، مؤسسۀ آل‌ البیت‌؛ فیروزآبادی‌، محمد، بصائر ذوی‌ التمییز، به‌ كوشش‌ محمدعلی‌ نجار، قاهره‌، 1383ق‌؛ قرآن‌ مجید؛ قرطبی‌، محمد، الجامع‌ لاحکـام‌ القرآن‌، بیروت‌، 1372ق‌؛ قطب‌، سید، فی‌ ظلال‌ القرآن‌، بیروت‌ / قاهره‌، 1402ق‌ / 1982م‌؛ مراغی‌، احمد مصطفی‌، تفسیر، قاهره‌، 1382ق‌ / 1963م‌؛ مسلم‌ بن‌ حجاج‌، صحیح‌، به‌ كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، قاهره‌، 1401ق‌ / 1981م‌؛ مشهدی‌، محمد، كنزالدقائق‌، قم‌،مؤسسه النشرالاسلامی‌؛مصطفوی‌، حسن‌، تفسیر روشن‌، تهران‌، 1371ش‌؛ واحدی‌ نیشابوری‌، علی‌، اسباب‌ النزول‌، به‌ كوشش‌ سید جمیلی‌، بیروت‌، 1405ق‌ / 1985م‌؛ یافعی‌، عبدالله‌، الدرالنظیم‌، قاهره‌، مكتبة عبدالحمید احمد حنفی‌؛ نیز:

Smith, D. E., «The Structure of al-Baqarah», The Muslim World, Hartford, 2001, vol. XCI(1-2).

محمدعلی‌ لسانی‌ فشاركی