اختلاف الحدیث

اِخْتِلافُ الْحَدیث‌، شاخه‌ای از علوم‌ حدیث‌ كه‌ در آن‌ به‌ مقایسۀ محتوایی احادیث‌ پرداخته‌ می‌شود و وجوه‌ تعارض‌ میان‌ آنها مورد بررسی قرار می‌گیرد. 
در عصر صحابه‌، اختلافاتی در نقل‌ سنت‌ پیامبر(ص‌) و احادیث‌ آن‌ حضرت روی‌ داد كه‌ گفت‌ و گوهایی‌ را در تبیین‌ علل‌ این‌ اختلاف‌ و روش درست‌ برخورد با آن‌ ایجاب‌ كرد (مثلاً نك‍ : دارمی‌، عبدالله‌، 1/ 194؛ ابن‌ ماجه‌، 1/ 199-200). در عصر تابعین‌ این‌ موارد دامنه‌ای‌ گسترده‌تر یافت‌، تا جایی‌ كه‌ در سدۀ 1 ق‌، بخش‌ عمده‌ای از اختلافات‌ فقهی‌ میان‌ مكاتب‌ بومی‌ حجاز و عراق‌، به اختلاف میان‌ روایات‌ مورد استناد آنان‌ بازمی‌گشت‌. در پایان‌ همان‌ سده‌، سخن‌ از روشهایی‌ برای‌ برخورد با احادیث «مختلف‌» در میان بود، چنانكه‌ به‌ عنوان‌ نمونه‌ ابن‌ سیرین‌ به‌ صورت یك‌ روش كلی‌، درصورت‌ امكان‌ جمع‌ بین‌ دو حدیث‌ با رعایت‌ احتیاط، به‌ حدیث‌ احوط عمل‌ می‌كرد و با این‌ وجود، عمل‌ به‌ حدیث‌ دیگر را نیز جایز می‌شمرد (نك‍ : ابن‌ سعد، 7(1)/ 144). 
در استنادات‌ روایی ابوحنیفه‌، سخن‌ از ترجیح‌ سنت‌ ثابت‌ بر سنت غیرثابت‌ در موارد تعارض‌ به‌ میان‌ آمده‌ است‌ (نك‍ : خوارزمی‌، 1/ 352-354؛ برای تعدیلی از این‌ روش‌ توسط ابویوسف‌، نك‍ : ه‍ د، 6/ 445). پافشاری نداشتن ابوحنیفه‌ و حنفیان‌ متقدم‌ بر جمع‌ میان‌ دو حدیث‌ مختلف‌، برخلاف شیوۀ معمول‌ نزد اصحاب‌ حدیث‌، از آنجاست‌ كه‌ بسیاری از روایات‌ منسوب‌ به‌ پیامبر(ص‌) را نامعتبر می‌شناختند (نك‍ : العالم‌...، 43- 45؛ دارمی‌، عثمان‌، 127 به‌ بعد؛ دمیری‌، 1/ 399). شافعی در جهت‌ استوار ساختن‌ موضع‌ اصحاب‌ حدیث‌، روشهایی را برای جمع‌ بین‌ دو حدیث‌ مختلف‌ تا حد امكان‌ تدوین‌ كرده‌ (نك‍ : الرسالة، 216-217، 282 به‌ بعد)، و به‌ طبقه‌بندی احادیث مختلف‌ پرداخته‌، گاه‌ آنها را از قبیل‌ ناسخ‌ و منسوخ‌ یا مُجمَل‌ و مفسّر شمرده‌، و گاه‌ از روشهایی برای ترجیح‌ بین‌ دو روایت سخن گفته است (نك‍ : اختلاف...، 40، جم‍‌ ). ابن‌خزیمه فقیهی دیگر از اصحاب‌ حدیث‌، به‌ این‌ نظر شهره‌ بود كه‌ هرگز دو حدیث با اسانید صحیح‌ با یكدیگر در تضاد نخواهند بود و برای‌ رفع‌ هرگونه‌ تضاد ظاهری، راهی برای‌ تألیف‌ وجود دارد (ابن‌ صلاح‌، 285). 
در بازگشت به‌ پایان‌ سدۀ 2ق‌، باید گفت‌ كه‌ برخی‌ از قدمای‌ معتزله‌ چون‌ ابراهیم‌ نظّام‌ نیز به‌ سختی‌ به‌ اصحاب‌ حدیث‌ تاخته‌، و بسیاری‌ از روایات‌ آنان‌ را برساخته‌ دانسته‌اند (نك‍ : ابن‌قتیبه‌، 27- 28؛ بغدادی‌، 89، 192)؛ گویا هموست‌ كه‌ در یكی از آثار خود مجموعه‌ای‌ از روایات‌ اصحاب‌ حدیث‌ را گرد آورده‌، و دو به‌ دو به بیان‌ تضاد بین‌ آنها پرداخته‌ است‌ (نك‍ : ابن‌ قتیبه‌، 87 به‌ بعد). نظیر چنین‌ گزینشی‌ از احادیث‌ متضاد در روایات‌ اصحاب‌ حدیث‌، در كتاب‌ الایضاح‌ فضل‌ ابن‌ شاذان‌ نیشابوری (د 260ق‌) از متكلمان‌ امامیه نیز دیده می‌شود (نك‍ : ص 26 به‌ بعد). در میان امامیه‌ باید كهن‌ترین‌ گفتار در باب‌ اختلاف‌ الحدیث‌ را روایت‌ بلند ابان‌ بن‌ ابی‌عیاش‌ (د 138ق‌) به‌ نقل‌ از سُلَیم‌ از امام‌ علی‌(ع‌) دانست‌ كه‌ در آن‌، وجود احادیث‌ بر ساخته‌، احادیث‌ ناشی از وهم‌ صحابی‌، و نیز وجود ناسخ‌ و منسوخ‌، عام‌ و خاص‌ و محكم‌ و متشابه‌ در احادیث‌ نبوی عوامل‌ تعارض‌ میان‌ احادیث‌ دانسته‌ شده‌اند (نك‍ : كتاب‌ سلیم‌...، 103- 107؛ كلینی‌، 1/ 62 -64؛ نعمانی‌، 49-52؛ نیز برای مختصری‌ از آن‌ به‌ روایت‌ شعبی‌، نك‍ : ابن‌جوزی‌، 142-143). از زبان‌ امامان‌ باقر، صادق‌، كاظم‌ و رضا(ع‌) در سدۀ 2ق‌ نیز احادیث‌ پرشماری‌ در شیوۀ برخورد با احادیث‌ مختلف‌ و جمع‌ یا ترجیح میان آنها نقل شده است (نك‍ : حر عاملی، 18/ 75 به بعد؛ نوری‌، 3/ 185-186). 
از نیمۀ دوم‌ سدۀ 2ق‌، اختلافات‌ پیش‌ آمده‌ در احادیث‌ مروی‌ از امامان باقر و صادق‌(ع‌) نیز به‌ مسأله‌ای‌ مهم‌ در محافل‌ امامیه‌ تبدیل‌ شده‌ بود (مثلاً نك‍ : طوسی‌، تهذیب‌...، 3/ 228) و بدین‌ترتیب‌ در دوره‌های بعد عملاً بخش قابل‌ ملاحظه‌ای از مباحث‌ اختلاف‌ حدیث‌ در میان‌ امامیه‌ را این موارد تشكیل‌ می‌داد. به‌ هر روی اختلاف‌الحدیث‌ با تمامی جوانب‌ آن‌ در این‌ برهه‌ از مسائل‌ مورد بحث در محافل‌ امامی بوده‌ است‌ و برپایۀ آنچه‌ از عنوان‌ یكی از آثار نایافتۀ عبدالله‌ بن‌ جعفر حمیری برمی‌آید ( كتاب‌ ما بین‌ هشام‌ بن الحكم‌ و هشام‌ بن‌ سالم‌ و القیاس‌ و الارواح‌ و الجنة و النار و الحدیثین‌ المختلفین‌، نك‍ : نجاشی‌، 220)، میان‌ دو صاحب‌ نظر بزرگ‌ امامی‌: هشام‌ بن‌ حكم‌ و هشام‌ بن‌ سالم‌ در مسألۀ دو حدیث‌ مختلف‌، اختلاف‌نظرهایی بوده‌ است‌؛ به‌علاوه‌ در میان‌ آثار هشام‌ بن‌ حكم‌، ذكر كتابی با عنوان‌ الاخبار آمده‌ است‌ (نك‍ : همو، 433؛ طوسی‌، الفهرست‌، 175؛ قس‌: ابن‌ندیم‌، 224؛ برای روایات‌ موجود از طریق‌ آن‌ دو در این‌ باره‌، نك‍ : كلینی‌، 1/ 69، 2/ 218؛ كشی‌، 224). در همان‌ نیم‌ سده‌، متنی كوتاه‌ در روشهای ترجیح‌ میان‌ دو حدیث‌ مختلف‌ به‌ روایت‌ عالم‌ واقفی داوود بن‌ حصین‌ از عمربن‌ حنظله‌ رواج‌ یافت‌ كه‌ نزد حدیث‌ گرایان‌ امامیه‌ مقبولیتی فراوان‌ یافت و در دوره‌های بعد نیز با عنوان‌ «مقبولۀ عمر بن‌ حنظله‌» پذیرشی فراگیر یافت‌ (برای متن‌ روایت‌، نك‍ : كلینی‌، 1/ 67؛ ابن‌بابویه‌، من‌ لایحضره‌...، 3/ 5 -6؛ طوسی‌، تهذیب‌، 6/ 301-302؛ برای‌ نقدهای‌ آن‌، نك‍ : صاحب‌ معالم‌، 247، 272). 
در سده‌های‌ بعد نیز مسألۀ اختلاف‌ الحدیث‌، به‌ عنوان‌ مسأله‌ای‌ حساس‌ هم‌ از سوی‌ محدثان‌ و هم‌ متكلمان‌ امامیه‌ مورد بررسی‌ قرار گرفت و علاوه‌ بر كتب‌ مستقل‌، برخی‌ از علما چون كلینی‌ در الكافی (1/ 62 به‌ بعد)، ابن‌ بابویه‌ در الاعتقادات‌ (ص‌ 17 به‌ بعد) و مفید در تصحیح‌ الاعتقاد (ص‌ 146-147) بابی را بدین‌ موضوع‌ اختصاص دادند. آثار مستقل‌ در این‌ زمینه‌ از مذاهب‌ گوناگون‌، عمدتاً به‌ سده‌های 2-5ق‌ تعلق‌ دارند و از سدۀ 5ق‌ به‌ بعد این‌ موضوع‌ به‌صورت‌ بابی از مباحث‌ اخبار در كتب‌ اصول‌ فقه‌ (مثلاً ابوالحسین‌ بصری‌، 2/ 672 به‌ بعد؛ سرخسی‌، 2/ 12 به‌ بعد؛ محقق‌ حلی‌، 154 به‌ بعد)، یا به‌ عنوان‌ بابی در كتب‌ علوم‌ الحدیث‌ (مثلاً ابن‌ صلاح‌، 284 به‌ بعد؛ ابن‌ جماعه‌، 60 به‌ بعد؛ ابن‌ حجر، 69 به‌ بعد) مطرح‌ شده‌ است‌. 
آنچه‌ از تألیفات‌ مستقل‌ مذاهب‌ گوناگون‌ اسلامی‌ در موضوع‌ اختلاف‌ الحدیث‌ شناخته‌ شده‌، عبارتند از: 
1. اختلاف‌ الحدیث‌، تألیف‌ یونس‌ بن‌ عبدالرحمان‌ (ح‌ 125- بعد از 200ق‌/ ح‌ 743- بعد از 816 م‌)، فقیه‌ و متكلم‌ نامدار امامی (نك‍ : طوسی‌، الفهرست‌، 181؛ قس‌: ابن‌ ندیم‌، 276؛ نجاشی‌، 447). اكنون‌ تنها روایاتی چند در باب‌ اختلاف‌ الحدیث‌ از یونس‌ بن‌ عبدالرحمان‌ در دست‌ است‌ (نك‍ : كلینی‌، 1/ 40، 67؛ كشی‌، همانجا؛ طوسی‌، امالی‌، 1/ 236-237؛ نیز حر عاملی‌، 18/ 85، شم‍ 30، به‌ نقل‌ راوندی‌). 2. اختلاف‌ الحدیث‌، اثر ابوعبدالله‌ محمد بن‌ ادریس‌ شافعی (150-204ق‌/ 767- 819م‌)، كه‌ متنی در بررسی احادیث «مختلف‌» فقهی به‌ روایت‌ ربیع‌ بن سلیمان‌ از شافعی است‌ و گاه‌ بخشی از كتاب‌ الام‌ دانسته‌ شده است‌ (نك‍ : سیوطی‌، 2/ 175-176). این‌ كتاب كه كهن‌ترین اثر بازمانده‌ در اختلاف‌ الحدیث‌ است‌، بارها از جمله‌ در بیروت‌ (1406ق‌/ 1986م‌) به‌كوشش‌ محمد احمد عبدالعزیز به‌ چاپ رسیده‌ است‌. 3. اختلاف‌ الحدیث‌، تألیف‌ محمد بن ابی‌عمیر بغدادی (د 217ق‌/ 832م‌)، دیگر عالم‌ برجستۀ امامی (نك‍ : نجاشی‌، 327). 4. اختلاف‌ الحدیث‌، اثر علی بن‌ مدینی (د 234ق/ 849م‌)، از عالمان‌ اصحاب‌ حدیث‌ بغداد (نك‍ : ذهبی‌، 11/ 60). 5. اختلاف‌ الحدیث‌، تألیف‌ احمد بن‌ ابی عبدالله‌ برقی (د 274 یا 280ق‌/ 887 یا 893م‌)، محدث‌ امامی و گردآورندۀ مجموعۀ المحاسن‌ (نك‍ : طوسی‌، الفهرست‌، 20). 6. تأویل‌ مختلف‌ الحدیث‌، اثر عبدالله‌ بن‌ مسلم‌ ابن‌ قتیبه‌ (د 276ق‌/ 889م‌)، عالم‌ پر شهرت‌ اصحاب‌ حدیث‌ كه‌ گاه‌ با عناوینی دیگر چون‌ اختلاف‌ الحدیث‌ نیز خوانده‌ شده‌ است‌ (نك‍ : ابن‌ ندیم‌، 86؛ رودانی‌، 127). ابن‌قتیبه‌ در این اثر، هم‌ احادیث‌ اعتقادی و هم‌ فقهی را موردبررسی قرار داده‌ است‌. بعدها اهل‌ حدیث‌ بر این‌ كتاب‌ انتقادهایی داشته‌اند (نك‍ : ابن‌صلاح‌، 285؛ نووی‌، 2/ 176). این‌ كتاب‌ بارها ازجمله‌ در بیروت‌ (1393ق‌/ 1973م‌) به‌ كوشش‌ محمد زهری نجار به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (برای كارهایی در تلخیص‌ و ترجمۀ آن‌، نك‍ : ه‍ د، 4/ 457). 7. اختلاف‌ الحدیث‌، تألیف‌ زكریا بن‌ یحیی ساجی (د 307ق‌/ 919م‌)، از عالمان اصحاب‌ حدیث‌ و گراینده‌ به‌ شافعی (نك‍ : سبكی‌، 3/ 300). 8. كتاب‌ الحدیثین‌ المختلفین‌، اثر محمد بن احمد بن‌ داوود قمی (د 368ق‌/ 979م‌)، از فقیهان‌ امامیه‌ (نجاشی‌، 384). 9. جواب‌ المسائل‌ فی اختلاف‌ الاخبار، از محمد بن‌ محمد بن‌ نعمان‌ شیخ‌ مفید (د 413ق‌/ 1022م‌)، فقیه‌ و متكلم‌ نامدار امامی (همو، 400). 10. كتاب‌ الحدیثین المختلفین‌، تألیف‌ احمد بن عبدالواحد ابن‌عبدون‌ (د 423ه‍ / 1032م‌)، راوی و فقیه‌ امامی (همو، 87). 11. الاستبصار فی ما اختلف‌ من‌ الاخبار، اثر محمد بن‌ حسن‌ شیخ‌ طوسی (د 460ق‌/ 1068م‌)، در 3 جزء (در برخی چاپها 4 مجلد) كه‌ مفصل‌ترین‌ تألیف‌ شناخته‌ شده‌ در این‌ باب‌ است‌ و به‌ احادیث‌ فقهی اختصاص‌ دارد. الاستبصار كه‌ یكی‌ از كتب‌ اربعه‌ در اخبار امامیه‌ است‌، بارها از جمله‌ در نجف‌ (1375-1376ق‌) به‌ طبع‌ رسیده‌ است‌ (برای‌ اطلاعات‌ بیشتر، نك‍ : ه‍ د، الاستبصار). 
گفتنی است كه‌ گاه‌ تألیفاتی‌ چون‌ مشكل‌ الآثار طحاوی (د 321ق‌/ 933م‌)، عالم‌ شهیر حنفی (چ حیدرآباد دكن‌، 1333ق‌، 4 ج‌) نیز به‌ مناسبت‌ نزدیكی موضوع‌، با گونه‌ای از مسامحه‌ به‌ كتب‌ اختلاف الحدیث‌ ملحق‌ شده‌اند (نك‍ : سیوطی‌، 2/ 176؛ كتانی‌، 158). 

مآخذ

ابن‌ بابویه‌، محمد، الاعتقادات‌، قم‌، 1413ق‌؛ همو، من‌ لایحضره‌ الفقیه‌، به كوشش‌ حسن‌ موسوی خرسان‌، نجف‌، 1376ق‌/ 1957م‌؛ ابن‌ جماعه‌، محمد، المنهل‌ الروی‌، به كوشش‌ محیی‌الدین‌ عبدالرحمان‌ رمضان‌، دمشق‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ ابن‌ جوزی‌، یوسف‌، تذكرةالخواص‌، نجف‌، 1383ق‌/ 1964م‌؛ ابن‌ حجر عسقلانی‌، احمد، نزهة النظر، به كوشش‌ عبدالسلام‌ مدنی‌، بنارس‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ ابن‌ سعد، محمد، كتاب‌ الطبقات‌ الكبیر، به‌كوشش‌ زاخاو و دیگران‌، لیدن‌، 1904- 1915م‌؛ ابن‌ شاذان‌، فضل‌، الایضاح‌، بیروت‌، 1402ق‌/ 1982م‌؛ ابن‌ صلاح‌، عثمان‌، علوم‌ الحدیث‌، به‌كوشش‌ نورالدین‌ عتر، دمشق‌، 1404ق‌/ 1985م‌؛ ابن‌قتیبه‌، عبدالله‌، تأویل‌ مختلف‌ الحدیث‌، به كوشش‌ محمد زهری نجار، بیروت‌، 1393ق‌/ 1973م‌؛ ابن‌ ماجه‌، محمد، سنن‌، به كوشش‌ محمد فؤاد عبدالباقی‌، قاهره‌، 1952-1953م‌؛ ابن‌ ندیم‌، الفهرست‌؛ ابوالحسین‌ بصری‌، محمد، المعتمد، به‌كوشش‌ محمد حمیدالله‌ و دیگران‌، دمشق‌، 1385ق‌/ 1965م‌؛ بغدادی‌، عبدالقاهر، الفرق‌ بین‌ الفرق‌، به‌كوشش‌ محمد زاهد كوثری‌، قاهره‌، 1367ق‌/ 1948م‌؛ حر عاملی‌، محمد، وسائل‌ الشیعة، بیروت‌، داراحیاء التراث‌ العربی‌؛ خوارزمی‌، محمد، جامع‌ مسانید ابی حنیفة، حیدرآباد دكن‌، 1332ق‌؛ دارمی‌، عبدالله‌، سنن‌، دمشق‌، 1349ق‌؛ دارمی‌، عثمان‌، الرد علی بشر المریسی‌، به‌كوشش‌ محمد حامد فقی‌، بیروت‌، دارالكتب‌ العلمیه‌؛ دمیری‌، محمد، حیاة الحیوان‌ الكبری‌، قاهره‌، مكتبة مصطفی البابی الحلبی‌؛ ذهبی‌، محمد، سیر اعلام‌ النبلاء، به‌كوشش‌ شعیب ارنؤوط و دیگران‌، بیروت‌، 1405ق‌/ 1985م‌؛ رودانی‌، محمد، صلة الخلف‌، به كوشش‌ محمد حجی‌، بیروت‌، 1408ق‌/ 1988م‌؛ سبكی‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌ الشافعیة الكبری‌، به‌كوشش‌ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح‌ محمد حلو، قاهره‌، 1383ق‌/ 1964م‌؛ سرخسی‌، محمد، اصول‌، به‌ كوشش‌ ابوالوفا افغانی‌، حیدرآباد دكن‌، 1372ق‌؛ سیوطی‌، تدریب‌ الراوی‌، به كوشش‌ احمد عمر هاشم‌، بیروت‌، 1399ق‌/ 1979م‌؛ شافعی‌، محمد، اختلاف‌ الحدیث‌، به‌كوشش‌ محمد احمد عبدالعزیز، بیروت‌، 1406ق‌/ 1986م‌؛ همو، الرسالة، به كوشش‌ احمد محمد شاكر، قاهره‌، 1358ق‌/ 1939م‌؛ صاحب‌ معالم‌، حسن‌، معالم‌ الاصول‌، تهران‌، 1378ق‌؛ طوسی‌، محمد، امالی‌، بغداد/ نجف‌، 1384ق‌/ 1964م‌؛ همو، تهذیب‌ الاحكام‌، به‌كوشش‌ حسن‌ موسوی خرسان‌، نجف‌، 1371ق‌؛ همو، الفهرست‌، نجف‌، كتابخانۀ مرتضویه‌؛ العالم‌ و المتعلم‌، به‌كوشش‌ محمد رواس‌ قلعه‌جی و عبدالوهاب‌ هندی ندوی‌، حلب‌، 1392ق‌/ 1972م‌؛ كتاب‌ سلیم‌ بن قیس‌، بیروت‌، مؤسسۀ اعلمی‌؛ كتانی‌، محمد، الرسالة المستطرفة، استانبول‌، 1986م‌؛ كشی‌، محمد، معرفة الرجال‌، اختیار طوسی‌، به‌كوشش‌ حسن‌ مصطفوی‌، مشهد، 1348ش‌؛ كلینی‌، محمد، الكافی‌، به‌كوشش‌ علی‌اكبر غفاری‌، تهران‌، 1391ق‌؛ محقق‌ حلی‌، جعفر، معارج‌ الاصول‌، به‌كوشش‌ محمدحسین‌ رضوی‌، قم‌، 1403ق‌؛ مفید، محمد، تصحیح‌ اعتقادات‌ الامامیة، قم‌، 1413ق‌؛ نجاشی‌، احمد، رجال‌، به كوشش‌ موسی شبیری زنجانی‌، قم‌، 1407ق‌؛ نعمانی‌، محمد، الغیبة، بیروت‌، 1403ق‌/ 1983م‌؛ نوری‌، حسین‌، مستدرك‌ الوسائل‌، تهران‌، 1386ق‌؛ نووی‌، یحیى، «التقریب‌»، همراه‌ تدریب‌ الراوی (نك‍ : هم‍ ، سیوطی‌). 

احمد پاكتچی