مقاله

بحث ما راجع به تربیت و مربّیان بود. گفته شد کسانی که قصد دارند دیگران را تربیت کنند، باید شروطی را رعایت کنند: شرط اول اینکه باید خودشان مؤدّب به آداب الهی شده باشند. این مؤدّب شدن باید در تمام ابعاد وجودی‌(یعنی عقل، قلب و نفس) باشد و نفس یعنی غضب و شهوت و وهم.

این آیات مجموعاً چه مى‏خواهد بفرماید که «ما کان لنبىٍّ ان یکون لهُ‏ اسرى حتّى یُثخن فى الارض: هیچ پیغمبرى قبل از آنکه غلبه و قوّت پیدا کند و قاهر شود و تسلطش کامل گردد، حق نداشته اسیر بگیرد.» پس این‏اسیر گرفتن شما در این شرایط۴۴ عمل خلافى بوده است.

در همایش «جهان انسانی، حكمت اسلامی» كه به مدت دو روز در دانشگاه تهران برگزار شد، آیت‌الله علی اكبر رشاد، عضو شورای انقلاب فرهنگی و رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، موضوع «دین و حقیقت» را مورد بحث و بررسی قرار دادند. وی در بخشی از سخنان خود با طرح این سوال كه آیا دین كمكی به كشف حقیقت می‌كند یا خیر، گفت: «یك مغالطه‌ای در حوزه دغدغه تولید علم دینی مطرح می‌شود، مبنی بر اینكه علم دینی و غیر دینی ندارد، علم، علم است. این مغالطه یا ناشی از جهل و بی‌دقتی است یا حاكی از جهد و فریبكاری! چرا كه مقام علم، مقام معرفت است و تحصیل معرفت نیز مبتنی بر مبادی و غایتی است هر مولفه‌ای اگر در این مسیر اشتباه باشد به معرفت كاذب دست می‌یابیم، بنابراین توضیح این مغالطه در چارچوب یك نظریه در فلسفه علم تفضیل پیدا می‌كند». متن ذیل تقریری از سخنرانی ایشان است.

شیوه سعدی که به قول یکی از محققان باید آن‌ را «شعر منثور» نام داد، در نثر فارسی تأثیری شگرف به جای نهاد و باعث شد که نویسندگان دیگر هم بکوشند تا به پیروی از این نویسنده بزرگ، از صنعتگری‌های نثر فنی مانند قرینه‌سازی‌های پیاپی متکلفانه و آوردن مترادفها و سجعهای دشوار و حل و اقتباس بیش از اندازه از آیات و اخبار و به گواه آوردن بسیاری از اشعار و امثال عرب بکاهند و در سخن، راه ایجاز پیش گیرند.

«مغ و مغ‌زاده، موبد و دستور» که هاتف، مهرپرستی را با زرتشتی‌گری درآمیخته است و مراتب سه‌گانه در محضر «پیر» را بدین ترتیب برشمرده است. دستور مشاور و وزیر میر و همان باباشیخ منظور باشد، «دستور» در مراسم علویان نیز جایگاه ویژه دارد و… هاتف اصفهانی دانسته یا ندانسته در بند دوم وارد کلیسا و اندیشة مسیحیت می‌شود. در مقدمه کتاب دیوید اولانسی درباره پیوند میترائیسم و مسیحیت آمده است: «حقیقت آن است که مطالعه و بررسی میتراپرستی مؤید جدّی و قطعی دین وزین مسیحیت است. فهم مسیحیت در گرو فهم میتراپرستی است و این دین بسیار وامدار و مرهون آیین سرّی میتراس است تا آنجا که آنها را دو «دین خواهر» نامیده‌اند.

اشاره: نویسنده، ادیب، شاعر، محقق پرتلاش و استاد پیشین دانشگاه تهران، مرحوم سید خلیل خطیب‌رهبر در دوم مهر ۱۳۰۲ در کرمان به دنیا آمد. پدرش از جمله روحانیان بنام آن شهر بود. سید خلیل در سال ۱۳۱۹ وارد دانشسرای مقدماتی کرمان شد. سپس به دانشگاه تهران راه یافت و از محضر بزرگانی چون فروزانفر، جلال‌الدین همایی، مدرس رضوی، پورداوود، دکتر معین، دکتر صفا، دکتر صادق کیا و دکتر حسین‌ خطیبی استفاده كرد و در سال ۱۳۳۶ موفق به اخذ درجه دکتری ادبیات شد و تدریس در همین رشته را در دانشگاه تهران آغاز کرد. علاوه بر این استادان، چنان‌كه بارها در دیباچه آثارش اشاره كرده، روزگار درازی نزد رئیس انجمن ادبی ایران، مرحوم استاد محمدعلی ناصح (1277ـ ۱۳۶۵) دانش آموخت.

آن قسمتى که کار خوبشان بوده، این بوده که افرادى از خودشان را که دشمن مى‏بُرد، با اینکه اینها هم دشمنشان بودند، یعنى از خودشان‏بودند ولى دشمن یکدیگر بودند، در عین حال پول مى‏دادند و آنها را آزاد مى‏کردند. این آیه را فقط به این مناسبت ذکر کردیم که یکى از آیاتى که ‏صحبتى از اسارت و فداء آمده است، این آیه است که راجع به بنى‏اسرائیل‏است؛ ولى از این آیه ما چیزى که مربوط به مطلب خودمان باشد، نمى‏توانیم استفاده کنیم؛ فقط چون خواستیم همه آیاتى که در آنها از این‏موضوع ذکرى شده باشد ذکر کرده باشیم، ذکر کردیم. اینجا همین قدر ذکر مى‏کند که وقتى اسیرانى از یهودیها گرفتاردیگران مى‏شدند، اینها با اینکه با آن اسیران دشمن بودند، حاضر بودند که‏ فداء بدهند و آنها را آزاد کنند و قرآن این کار را تقدیس مى‏کند، مى‏گوید: این مطابق با کتاب است؛ سایر کارهایتان خلاف بود، ولى این یک کارتان‏درست است. افتُؤمنون ببعض الکتاب و تکفُرون ببعض؟

تأمل در موضوع از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا در همه جا زندگی و اندیشه مردم را به خود مشغول کرده است. این پرسش هم مطرح است که: اصول اخلاق و سیاست و فرهنگ چه محدوده‌ای دارد و حد و مرز آن تا کجا پیش می‌رود؟ به ویژه که خشونت‌طلبی‌ها حد و مرزها را شکسته و انسانهای زیادی روزانه در سراسر جهان و بر اثر جنگها و جهالت‌ها کشته و آواره می‌شوند.

یکی از مهمترین و کلیدی ترین مباحث علم اسلامی و نهاد علم در تمدن اسلام، جغرافیای فرهنگی علم و نهادهای علمی است. هر چند در منابع موجود به ابعاد مختلف این مسئله پرداخته نشده، اما می توان براساس داده های موجود، ترسیمی از آن و نقش این جغرافیا در توزیع، تولید و مصرف علم به دست آورد. جغرافیای فرهنگی نهادهای علم در قرون اولیه اسلامی از نیشابور و خراسان گرفته تا اهواز جندی شاپور و سپس ناحیه عراق، کوفه، بصره و بالاخص بغداد و سپس شام و همچنین حجاز و بالاخص مکه و در نهایت مصر و قاهره بود.قلمرو جغرافیایی تمدن اسلامی، بی آن که بخواهد و بتواند، منحصر به یک مرکز برای علم نبود. به عبارت دیگر سنت علمی در تمدن اسلامی یک سنت چندمرکزی و دارای توزیع جغرافیایی خاصی بود، توزیعی که نه بر حسب تصادف بلکه بر حسب زمینه های تاریخی موجود و همچنین امکان ها و توانایی مراکز مختلف علمی سنتی شکل گرفته بود. به عنوان مثال در قرون چهار و پنج که در حدود 57 مسجد به همراه تعداد زیاد منازل علما و مراکز شخصی در بغداد آن روز، مرکز آموزش علوم اسلامی بود، در همان ایام نیشابور، قاهره و حجاز مراکز بسیار مهمی بودند که هرکدام به نوبه خود نقش کلیدی ای در توسعه نهاد علمی در تمدن اسلامی داشتند.

مهم‌ترین نشانه‌های قدمت هنر تعزیه‌خوانی در ایران را می‌توان در نقاشی مشهور «تکیه دولت» از نقاش شهیر ایران کمال‌الملک دید که بنای تکیه دولت در عهد ناصری را به تصویر کشیده است؛ محلی که نه تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه نیز دارای اهمیت خاصی بوده‌ است چرا که به طور نمونه در ظهر عاشورا حدود بیست هزار نفر در این مکان به تماشای مراسم روضه خوانی و تعزیه می‌پرداختند. علاوه بر این توصیفات و عکس‌های شرق شناسان مختلف از تعزیه‌خوانی ایران در سده‌های اخیر را هم می‌توان از مهم‌ترین نشانه‌های این هنر در کشور برشمرد.