مقاله

یکی از مهمترین و کلیدی ترین مباحث علم اسلامی و نهاد علم در تمدن اسلام، جغرافیای فرهنگی علم و نهادهای علمی است. هر چند در منابع موجود به ابعاد مختلف این مسئله پرداخته نشده، اما می توان براساس داده های موجود، ترسیمی از آن و نقش این جغرافیا در توزیع، تولید و مصرف علم به دست آورد. جغرافیای فرهنگی نهادهای علم در قرون اولیه اسلامی از نیشابور و خراسان گرفته تا اهواز جندی شاپور و سپس ناحیه عراق، کوفه، بصره و بالاخص بغداد و سپس شام و همچنین حجاز و بالاخص مکه و در نهایت مصر و قاهره بود.قلمرو جغرافیایی تمدن اسلامی، بی آن که بخواهد و بتواند، منحصر به یک مرکز برای علم نبود. به عبارت دیگر سنت علمی در تمدن اسلامی یک سنت چندمرکزی و دارای توزیع جغرافیایی خاصی بود، توزیعی که نه بر حسب تصادف بلکه بر حسب زمینه های تاریخی موجود و همچنین امکان ها و توانایی مراکز مختلف علمی سنتی شکل گرفته بود. به عنوان مثال در قرون چهار و پنج که در حدود 57 مسجد به همراه تعداد زیاد منازل علما و مراکز شخصی در بغداد آن روز، مرکز آموزش علوم اسلامی بود، در همان ایام نیشابور، قاهره و حجاز مراکز بسیار مهمی بودند که هرکدام به نوبه خود نقش کلیدی ای در توسعه نهاد علمی در تمدن اسلامی داشتند.

مهم‌ترین نشانه‌های قدمت هنر تعزیه‌خوانی در ایران را می‌توان در نقاشی مشهور «تکیه دولت» از نقاش شهیر ایران کمال‌الملک دید که بنای تکیه دولت در عهد ناصری را به تصویر کشیده است؛ محلی که نه تنها به لحاظ معماری و جنبه‌های تاریخی بلکه از لحاظ اجرای مراسم با شکوه تعزیه نیز دارای اهمیت خاصی بوده‌ است چرا که به طور نمونه در ظهر عاشورا حدود بیست هزار نفر در این مکان به تماشای مراسم روضه خوانی و تعزیه می‌پرداختند. علاوه بر این توصیفات و عکس‌های شرق شناسان مختلف از تعزیه‌خوانی ایران در سده‌های اخیر را هم می‌توان از مهم‌ترین نشانه‌های این هنر در کشور برشمرد.

تصویری نا زیبا از نمادهاواژه Sign در لغت به معنی نشان، علامت و نماد است و ریشه در ادبیات نشانه‎شناختی یونان باستان دارد. نمادها مسیر سومی هستند که از «شم‎ها» و «کهن‎الگوها» گذر می‎کنند و به «اسطوره» و «تمثیل» ختم می‎شوند. شم‎ها در واقع بدون تصویر هستند، کهن الگوها با تصویر همراه می‎شوند و اما نمادها، با تصویر و فرهنگ می‎آیند.

برخی بر این باورند که آگاهی اسطوره‌ای را می‌توان به عنوان تفکری پیشامدرن تلقی کرد که به تبیین چراییِ بودنِ اشیا و امور و به طور کلی پدیده‌های پیرامون خود می‌پرداخته است، و البته با ظهور «علم» به عنوان تفکری مدرن این جایگاه را از دست داده است. در عین حال، برخی نیز بر این باورند که اسطوره به مثابه نوعی شناخت، شیوه‌ی خاصی از عینیت بخشیدن به جهان است و البته مقولات آن متفاوت از مقولات شناخت علمی است.

پیش از این در جایی دیگر به‌اجمال اشاره کرده بودم، به نظر نگارنده، اغراض نویسنده‌ی سه‌گانه‌ی تأملی درباره‌ی ایران که تاکنون دو جلد آن منتشر شده است، تأسیس اندیشه‌ی سیاسی جدید ایران از درون «بحران ایران» است. «آگاهی از بحران» به‌عنوان درِ تنگی که خروج از آن جز از طریق تدوین نظام فلسفیِ آن تأسیس امکان‌پذیر نیست، نیازمند دستگاهی از مفاهیم است که توضیح‌دهنده‌ی بحران و راه‌های خروج از آن باشد، در شرایطی که سنت متصلب ما دیری است که نه تنها قدرت پاسخ‌گویی به مسائل ما را از دست داده، بلکه تجدید ایدئولوژیک آن، خود در مضاعف کردن بحران مهم‌ترین نقش را ایفا کرده است. گشودن راهی که با بازخوانی انتقادی و بازاندیشی سنت، زمینه‌های تأسیس اندیشه‌ی سیاسی جدید ایران را فراهم آورد، نیازمند تدوین و تنقیح دستگاهی از مفاهیم است که قدرت توضیح بحران و پاسخ‌گویی به مسائل آن را داشته باشد. این مهم (تدوین و تنقیح مفاهیم) نیازمند بحث در «مبانی» و تأمل در آن است. جلوتر به این بحث باز خواهم گشت، اما پیش از آن می‌خواهم توضیحی درباره‌ی جایگاه «تاریخ و تاریخ‌نگاری» در تأسیس اندیشه‌ی سیاسی جدید بدهم.

دهه ٥٠ هجری شمسی به اعتبار بحث ترجمه بیش از هر چیز دوره غلبه گرایش‌های سیاسی‌ایدئولوژیك در جامعه ایران بود. در واقع بیشتر كتاب‌ها بر اساس ادبیات چپ نوشته یا ترجمه می‌شد. به میزانی نیز توجه به هگل وجود داشت كه البته بیشتر با رویكرد خوانش چپ انجام می‌گرفت. كتب فلسفی بسیار كم و آثار ایدئولوژیك به طور گسترده ترجمه و منتشر می‌شدند. گاه نیز ترجمه‌هایی صورت می‌گرفت مثل ترجمه «مسائل فلسفه» اثر راسل یا دیگر آثاری كه مترجمانی مثل مرحوم منوچهر بزرگمهر صورت می‌دادند. در آن سال‌ها به هیچ‌وجه چنین گستردگی‌ای كه امروز در ترجمه آثار فلسفی و دیگر رشته‌های علوم انسانی دیده می‌شود وجود نداشت. آثار فلسفی بسیار كمی وجود داشت كه بیشتر پیرامون فلسفه كلاسیك تالیف یا ترجمه می‌شدند. فلسفه یونان نهایتا كارت و كانت اندكی محل امعان نظر بودند. می‌توان گفت در خصوص فلسفه‌های معاصر آثار ترجمه شده بسیار اندكی وجود داشت. دلیل آن نیز عدم احساس نیاز جدی به تفكر فلسفی در آن دهه‌ها بود. آنچه بیشتر مورد نیاز بود یك ایدئولوژی برای مبارزه با رژیم پهلوی بود نه فهم حقیقی، حكمی و فلسفی مسائل. مسائل و پرسش‌های جامعه بیشتر پیرامون موضوعات سیاسی آن هم بر اساس خوانش و قرائت جریانات جنبش چپ به معنای كلی آن و خوانش ایدئولوژیك از اسلام (آن هم در افق تفكر چپ) شكل می‌گرفت.

مطابقت جغرافیای اعتقادی ایزدیان با مازندران کهن و حکایت اسارت کاووس در شاهنامه به دست «دیو» در مازندران و توضیح آنچه درباره پرستندگان نیروهای طبیعی که باید مغان و ادامه آنها ایزدی‌ها باشند، هویت تاریخی و اساطیری و اعتقادی کُردهای ایزدی را تا حدودی از مه غلیظ آمیختگی‌ها و تطورات آیینی متوالی به درآورده، روشن می‌سازد؛ زیرا با این نمونه‌های واضح که برمی‌شماریم:‏

در سیره امیرالمؤمنین مى‏خوانیم که امیرالمؤمنین غلامش رامى‏برد به بازار، لباس بهتر را براى او مى‏خرید و لباس کهنه‏تر را براى‏خودش، مى‏گفت: «چون تو جوانى و من پیرمرد هستم.» یا راجع به حضرت‏زهرا مى‏خوانیم که کار را میان خودش و کنیز خود تقسیم مى‏کند؛ به او مى‏گوید: «یک روز تو استراحت کن من کار مى‏کنم، یک روز تو کار کن ‏من استراحت مى‏کنم»؛ یعنى او در این خانواده در عمل هیچ فرقى میان‏خودش و آن کنیز قائل نمى‏شود.

«صلح و جنگ» از جمله مسائلی است که قدمتی به طول عمر بشریت بر کره ارض دارد. تقابل این دو مفهوم، به تقابل خیر و شر در وجود انسان بازمی‌گردد. از سویی، انسانها موجوداتی کمال جو و خیرخواهند که برای کسب سعادت دنیوی و اخروی از انجام هیچ خیری دریغ نمی‌ورزند. از سوی دیگر، تزاحمات و تضادهای درونی انسانها و برخورد منافع آنها با یکدیگر، آنان را به موجوداتی تبدیل کرده است که به قول‌ هابز همچون گرگ در مقابل یکدیگر می‌ایستند تا برای رسیدن به اهداف خود همدیگر را بدرند.

بر طبق نظر علامه جعفری، تمدن اسلامی می‌باید تمدنی انسان‌گرا باشد که به وجوه معنوی و روحانی انسان اصالت می دهد و او را در مسیر اقتضائات فطری و جاذبه‌ الهی به تحرک و تلاش متمایل می‌سازد.