مقاله

تاسيس دارالسلطنه تبريز حاصل رياضت و نبود كفايت دارالحكمه سنتي ايران عصر قاجار بود. آنجا كه نه تدبير حكومتي بود و نه تفسير مناسبات جديد جهاني، تنها شاهي و حرمسرا و عافيتي از سر شوريدگي لذات قدرت مطلقه، همين و بس. اينجا دربار تهران و پدر اريكه قدرت و تاج شاهي فخر كاذب. آنجا دارالسلطنه تبريز و فرزند با دغدغه‌هاي‌گران و ميهن دوستي عاشق. دغدغه‌ها و تدبيرهايش را با ژوبر، نماينده سياسي ناپلئون اين‌گونه در ميان مي‌نهد: «چه قدرتي موجب برتري شما نسبت به ما مي‌شود؟ علت پيشرفت‌هاي شما و سبب ضعف دايمي ما چيست؟ آيا شرق كمتر از اروپا قابل سكونت و كمتر حاصلخيز است و غناي آنجا را ندارد؟ آيا پرتو آفتاب قبل از اينكه به شما برسد ما را روشن مي‌كند، براي ما بركت كمتري را موجب مي‌شود تا براي شما‌؟ آيا خداوند خواسته است براي شما امتياز بيشتري قايل شود؟ ب

یوگنی ادواردوویچ برتلس،۱ ایران‌شناس مشهور دانمارکی‌تبار روس، در ۲۶ دسامبر۱۸۹۰ در سن پترزبورگ به دنیا آمد و در ۷ اکتبر۱۹۵۷ در مسکو درگذشت. او یکی از برجسته‌ترین ایران‌شناسان زمان خود در حوزه زبان و ادبیات فارسی بود. در ۱۹۱۴ در رشتة حقوق از دانشگاه سن‌پترزبورگ فارغ‌التحصیل شد، در سالهای ۱۹۱۸ ـ ۱۹۲۰ در دانشکده زبانهای شرقی دانشگاه پتروگراد (لنینگراد بعدی) دوره کامل زبانهای شرقی را گذراند و زبانهای ترکی و عربی و به‌ویژه فارسی را آموخت و سپس برای ادامة تحصیل در دانشگاه پتروگراد در سن‌پترزبورگ باقی ماند و در همان‌جا به عنوان کارمند علمی وارد «موزة آسیایی آکادمی علوم شوروی» شد که بعدها به «انستیتو شرق‌شناسی» تغییر نام یافت.

مقاله حاضر، آسیب‌شناسی نظام مشروطه ایران را از منظری اقتصادی انجام می‌دهد. البته وجود شرایط مطلوب اقتصادی گرچه برای تحقق و تداوم نظام مشروطه بسیار حائز اهمیت بود اما آنچه کمتر از هر چیز مورد اصلاح و تحول قرار گرفت، اقتصاد بود. پس از مشروطه سرنوشت اقتصاد ایران همچنان به پریشانی رقم خورد و در کشاکش رقابت‌های سیاسی داخلی و خارجی، تاریخ ایران پس از مشروطه بحران‌های اقتصادی بزرگی را تجربه کرد. طرح‌ها و برنامه‌های موقت اقتصادی مجلس مشروطه عملا کاری از پیش نبردند و نتوانستند ساختار متناسب و مستحکمي‌برای اقتصاد ایران ایجاد کنند و سرانجام همه‌چیز با هم در گردابی مهیب فرو رفت.روند تحولات اقتصادی ایران در سده نوزدهم، کشور را به سمت وابستگی و ایفای یک نقش حاشیه‌ای در معادلات بین‌المللی سوق داد.

تاریخ و ادبیات از دیر باز رابطه‌ای تنگاتنگ با یکدیگر داشته‌اند. چه بسیار مورخانی که آثار خود را در قالب ادبیات عرضه کردند و چه بی شمار تعداد ادبیان و ادب دوستانی که تاریخ و رویدادهای تاریخی را به منزله مهمترین یا یکی از مهمترین منابع الهام خود در زمینه خلق آثار هنری شان، باور داشتند. به این ترتیب تاریخ و ادبیات ارتباطی نزدیک و جدایی ناپذیر با هم داشته و دارند. این موضوع و وجود این گونه ارتباط بین تاریخ و ادبیات، الهام دهنده و زمینه ساز انجام یک پژوهش گسترده و همه جانبه تاریخی – ادبی در مورد یکی از مهمترین دوره‌های تاریخ ایران، یعنی انقلاب مشروطیت شد.دستاورد نهایی این پژوهش عنوان «ادبیات عصر مشروطیت» (مجموعه 20جلدی که دی ماه از سوی انتشارات دنیای اقتصاد منتشر خواهد شد) را به خود گرفت که علی رغم تیتر ادیبانه آن، منبع بسیار مهمی برای ارائه تصویر بهتری از لایه‌های زیرین حیات جامعه‌ای است که به مدت چندین دهه، تحت تأثیر انقلاب بزرگی با نام مشروطه قرار گرفته بود.

جایگاه زن در جامعه ایران عصر قاجار با پایگاه اجتماعی و محیط زندگی آنان ارتباط مستقیم داشت. هرچند زنان قشرهای پایین شهری و روستایی از توان مالی و اقتصادی کمتری برخوردار بودند و متون تاریخی از آنها، کارکردها و جایگاه اجتماعی‌شان کمتر سخن گفته‌اند، اما نسبت به زنان فرادست شهری از آزادی بیشتری در نوع کارکرد و پوشش برخوردار بودند. البته با وجود آنکه آنها به راحتی در جامعه به کار و فعالیت می‌پرداختند، همچون دیگر زنان جامعه از شهروندان درجه دو به شمار می‌آمدند و از کمترین حقوق مدنی برخوردار نبودند، به طوری که تا پیش از برپایی نظام مشروطیت، حتی برای درمان بیماری‌های خود، حق رفتن به مریضخانه یا آوردن طبیب را نداشتند.

میرزا نصرالله بهشتی مشهور به ملک المتکلمین فرزند میرزا محسن بهشتی در رجب سال 1277 هجری قمری در اصفهان‌زاده شد. دروس حکمت الهی و فلسفه را نزد ملا صالح فریدنی فرا گرفت و در 22 سالگی عازم مکه شد.سپس از مکه عازم هندوستان شد و با علوم جدید و فلسفه مدرن آشنایی پیدا کرد و در شهر بمبئی اقدام به‌ساخت مدرسه‌ای به سبک جدید کرد. در هند اقدام به نوشتن کتابی با نام من الخلق الی الحق کرد که بر ضد استعمار انگلیس و عقاید خرافی بود و به همین علت با فشار و مخالفت انگلستان و فرقه اسماعیلیه مجبور به ترک هندوستان شد و عازم ایران گشت.

برخی برآنند که پیشکسوتان جنبش مشروطه درک درستی از مفاهیم نوپدید نداشتند از این رو می‌کوشیدند آنها را ایرانیزه یا اسلامیزه کنند. از سوی دیگر این مفاهیم هیچ نسبتی با آیین‌های ایرانیان نداشته و ندارند اما راست این است که عالمان و عامیان دوره مشروطیت و پیش از آن اساساً فهم یکسانی از مفاهیم نوپدیدی چون مشروطه، قانون، عدالتخانه و حقوق بشر نداشتند چنانکه آخوندزاده به طالبوف و میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله انتقاد می‌کند که چرا بیهوده می‌کوشند حقوق بشر و قوانین فرنگ را با اسلام تطبیق کنند. کسانی چون میرزا ملکم‌خان و یوسف خان مستشارالدوله در غرب زندگی کرده بودند و از نزدیک شاهد تحولات آن دیار بوده‌اند. یوسف خان از1284تا 1286 قمری شارژ دافر سفارت ایران در پاریس بود و از نظر زبانی و مفهومی هم واژگان حقوق بشری را می‌شناختند و نمی‌توان گفت که نافهمیده سخن می‌گفتند.

به‌طور معمول و رایج این خط مشخص و یکنواخت همچنان به‌صورت افقی پیش‌می‌رفت که عارف در حرکتی انقلابی ونوآورانه، این حرکت یکنواخت و افقی را به شکل عمودی و فواره‌ای دیگر گونه کرد. این تغییرات چه به لحاظ ساختار موسیقایی و گردش ملودی و چه به لحاظ واژگان، کلام و شاعرانگی‌اش، پرواز متهورانه‌ای بود که تا پیش از او قطعاً بی‌سابقه بوده و تأثیراتش تا به امروز جاری و ساری است.

اشاره: متن کامل این نوشتار نخستین بار در مجله آینده (سال ۱۳۶۳) چاپ شده است؛ ولی ما در اینجا از کتاب مهم و خواندنی «با چراغ و آینه» نقل می‌کنیم که به همت انتشارات سخن در دسترس عموم قرار گرفته است.

امروز سال‌روز تولد جلال ستاری است. ستاری در چهاردهم مرداد ۱۳۱۰ در محله خواهر‌امام رشت به دنیا آمد. جلال ستاری کیست؟ در این ۸۴ سال چه کرده است؟ درچه حوزه‌های فرهنگی و علمی تلاش کرده و چه آثاری ترجمه و تألیف کرده است؟ چه نقشی در تاریخ فرهنگی ایران معاصر داشته است؟ گرایش‌ فرهنگی او کدام است و نگاه او به اسطوره، نمایش، روابط فرهنگی شرق و غرب چه ویژگی‌هایی دارد؟ پاسخ به این پرسش‌ها در یک یادداشت کوتاه مقدور نیست و علاقه‌مندان می‌توانند برای دست‌یابی به این پاسخ‌ها، کتاب «گفت‌وگوی ناصر فکوهی با جلال ستاری» را که نشر مرکز منتشر کرده است، بخوانند.