مقاله

صحیفۀ سجادیه، گزارشی است از روح بلندِ عبودیت، که تار و پود والایی و زیبایی را در هم آمیخته و از آبشار دعا، گنج زر ریخته. این است آن گرامی نامه که در وصف آن بحق باید گفت: فاش گویم آنچه در دل مضمر است این کتابی نیست چیزی دیگر است چون که در جان رفت، جان دیگر شود جان که دیگر شد جهان دیگر شود این گرامی نامۀ آسمانی، مجموعه‌ای است فراهم آمده از ۵۴ دعای حضرت سیّد الساجدین که امام صادق علیه السلام بر اساس نسخۀ پدر و عمویش ـ امام باقر علیه السلام و جناب زید ـ از امام سجاد علیه السلام روایت کرده است.

تعدادی از مقولات (یا ترمینولوژی های) موسیقی، در کنار برخی از موضوعات تئوریکی، که از سده های گذشته در موسیقی شناسی ایران به کار می رفته اند، اکنون بدون نقد و بررسی، همچنان به کار گرفته می شوند. لازم است در نوشته دیگر به بررسی تئوریکی گذشتگان پرداخته شود. با این حال، در این نوشته تنها به پرسش ترم "مقام" و حواشی آن می پردازم. تعریف "مقام" و کاربرد آن در موسیقی ایرانی، علی الخصوص در دهه های اخیر به حدی تشنج و بی بند و باری به بار آورده که حقیقتاً نشان آشکار از آشفتگی بی اندازه موسیقی شناسی ایرانی دارد.

سلسله سخنرانی‌های امروز به‌مناسبت روزجهانی فلسفه ارایه شده و باعث افتخار بنده است که در خصوص بخش فیزیک و فلسفه در خدمت حضار محترم باشم، هر چند - بدون این‌که بخواهم تعارف کنم – ترجیح می‌دادم از صحبت‌های سایر دوستان و عزیزان گروه فلسفۀ علم در این زمینه استفاده کنم. از آخر هفتۀ قبل که قرار شد بخش فلسفه و فیزیک این سلسله سخنرانی‌ها را به‌عهده بگیرم خیلی فکر کردم که راجع به چه موضوعی در این زمینه صحبت کنم. عزیزانی که در دانشکدۀ فیزیک با آقای دکتر گلشنی هم‌صحبتی دارند یا در کلاس‌های ایشان شرکت کرده‌اند می‌دانند که یکی از تأکیدهای ایشان اهمیت زمینه‌های فلسفی در فیزیک است و به دانشجویان توصیه می‌کنند که این زمینه‌ها را در فعالیت علمی خود جدی بگیرند.

«فرهنگ سياسی‌» سلسله‌اى از عقايد، سمبل‌ها و ارزش‌هاست كه وضعيتى را كه «عمل سياسی‌» در قالب آن رخ می‌دهد، تعريف می‌كند. (۱) اين چارچوب كه بيشتر ناظر به پروسه‌هاى روانى عمل سياسى است‏با تعريف فرهنگ سياسى به مثابه يك پديده روانى جمعى، رفتار سياسى جامعه را توضيح می‌دهد. (۲) شمارى از مطالعات توسعه، پيوند ميان «سنت و سياست‏» را در جهان سوم، مورد توجه قرار داده‌اند. كليفورد گيرتز، (Clifford Geertz) استدلال می‌كند كه «گذشته سياسی‌» (عقايد و سنن) اين كشورها عنصر اصلى جهت دهنده در سياست امروز است. (۳) اما آيا ناخت‏سنت ممكن است؟ چگونه می‌توان گذشته سياسى جهان اسلام را بدرستى فهميد؟ آيا تنفس مستمر در فضاى امروز مانع از فهم سنت نمی‌شود؟ كدام ابزار معرفتى قادر است گذشته و حال ما را يكجا و بدرستى نشان دهد؟

یلدا تنها یک شب‌نشینی نیست بلکه قدمتی به درازنای تاریخ این مرز و بوم کهن دارد و راز و رمزهای بسیاری در آن نهفته است. رازهایی که پژوهشگران سعی در پرده برداشتن از آنها داشته و دارند اما کمتر محققی به بررسی تمام زوایای آن در یک کتاب پرداخته است. علی بلوکباشی، مردم‌شناس پیشکسوت این بار در کتابی با عنوان «شب یلدا» روایتگر داستان‌ها، اسطوره‌ها و آیین‌های این جشن ملی شده و هرآنچه را که باید از یلدای کهنسال بدانیم در اختیارمان قرار داده است.

مجموعه حاضر شامل دو رساله فارسی نفیس به خط نستعلیق خوش عیسی خان است. رساله اول در شرح حال حسنعلی خان امیر نظام گروسی، از وزرا و کارگزاران دوره ناصری است و رساله دوم در بردارنده نصایحی است برای شاهزاده محسن میرزا که به سال 1322 قمری کتابت شده است.

نسخه های خطی گنجینه پایان ناپذیری برای آگاهی هایی است که ما برای شناخت تاریخ و فرهنگ خود بدانها نیاز جدی داریم. ما عادت به استفاده از کتابهای چاپی داریم و از نعمت آگاهی بزرگتری که در میان نسخه های خطی پنهان شده بی بهره ایم. صد البته گناه آن بر عهده کسانی است که این آثار را حبس کرده و با فهرست نکردن آنها یادر اختیار نگذاشتن تصویر آنها و یا گماشتن افراد ناآگاه و نادرست در مسوولیت حراست از آنها، مانع از دسترسی پژوهشگران به آنها می شوند. اینجا سعی کرده ام گوشه ای از چگونگی بهره مندی از نسخ خطی را برای شناخت تاریخ و فرهنگ مان بیان کنم. این متن سخنرانی امروز من (اول آذر 94) در دانشگاه مذاهب است.

تَمیمی، ابوسعید صالح بن درویش (د 1261ق/1845م)، ادیب و شاعر عراقی. وی ظاهراً در 1188 یا 1190ق/1774 یا 1776م در کاظمین متولد شد (خاقانی، 3/142؛ قس: بصیر، 73). از منابع چنین برمی‌آید که او زیرنظر پدر (آقابزرگ، طبقات... ، 2(2)/653) و به سنت مرسوم به تحصیل علوم پرداخت، اما در نوجوانی پدرش را از دست داد و از کاظمین، آهنگ نجف کرد (آلوسی، 1/ 148؛ امین، 36/62؛ شبر، 7/26؛ خاقانی، همانجا).

دانش و آگاهی ما از مسائل فرهنگی جامعۀ زیدیان ایران در قرون هفتم تا دهم هجری بسیار اندک است، هر چند آثار تاریخ نگاری از برخی ادوار قرون اخیر در دست است اما توجه اصلی متون اخیر بر تاریخ سیاسی است. یکی از مهمترین متون متداول تألیف شده در قرن هفتم هجری توسط عالمی زیدی به نام ابوالفضل بن شهردویر (دبیر) بن یوسف بن ابی الحسن گیلانی، اثری تفسیری مشهور به تفسیر کتاب الله است. نوشتار حاضر ضمن بررسی دربارۀ فرد اخیر و دیگر وابستگان خاندان او، به شناسایی نسخه های مختلف تفسیر اخیر که عموما به عنوان قرآن یا تفسیر کشاف در فهارس معرفی شده، می پردازد.

در پاره ای از پژوهشهای ایرانی دیده ام برخی به وجود مکتبی اشاره می کنند به نام مکتب حنفیان عدل گرا. طبعاً این عنوان سابقه تاریخی ندارد اما این نویسندگان اشاره شان به وجود جریانی است از حنفیان در سده های نخستین تحول مکتب حنفی که عقایدشان بنابر این دیدگاه عقایدی متناسب با اهل عدل بوده است. در این تردیدی نیست که گروهی مهم از حنفیان در خراسان، ماوراء النهر و حتی در بغداد در این دوره ها مذهب معتزلی داشته اند، اما مقصود این دسته از نویسندگان از حنفیان عدل گرا این دسته از حنفیان نیستند بلکه حنفیانی اند که معتزلی نبوده اند اما بنابر سنتی منتسب به ابو حنیفه که از طریق کسانی مانند ابو مطیع بلخی و ابو مقاتل سمرقندی به نسلهای بعدی در خراسان منتقل شد با وجود اعتقاد و ایمان به گونه ای از عقیده ارجاء اما در سایر موارد، عقایدی مشابه معتزلیان داشته اند.