مقاله

سر شاپور ریپورتر اکنون 81 ساله است. از زمان تدوین زندگینامه او و پدرش، سر اردشیر ریپورتر، تا به امروز قریب به 12 سال است که برای شناخت جامع تر و دقیق تر این دو شخصیت مرموز و مؤثر تاریخ معاصر ایران تلاش می کنم.

بررسی چگونگی وقوع کودتا، به جهت ویژگی های آن، می تواند در شناسایی ساختار قدرت سیاسی و ارتباطات سیاسی یک کشور بسیار مفید واقع شود. کودتای 28 مرداد 1332 حادثه مهمی در نحوه حضور نیروهای بیگانه و استعمارگر در مدیریت کشور محسوب می شود.

شهر تهران آرام است و مغازه‌ها باز و مردم سرگرم کسب و کار روزانه‌ی خود هستند. با وجود این تعدادی تانک، شمار زیادی سرباز و نیروی پلیس در نقاط عمده از جمله کاخ‌های سلطنتی که در محاصره بودند، استقرار یافتند. شایعه‌پراکنی نیز آغاز شد. یکی از این شایعه‌ها که زودتر مورد توجه قرار گرفت آن بود که کودتای مورد بحث، توسط دولت انجام گرفته تا مصدق بهانه‌ای به دست آورد و علیه شاه دست به اقدام زند.

در زمان برقراری دوباره روابط سیاسی، اختلاف شدیدی میان دولت ایران و انگلیس بروز نمود. ایرانیان معتقد بودند که گفتگو، نخست باید در مورد حل اختلاف نفت باشد و پس از دستیابی به راه حل موفقیت آمیز، روابط سیاسی را تجدید نمود، اما انگلیسها نظرشان این بود که نخست باید مناسبات سیاسی بین دو دولت برقرار شود و بعد دولت انگلیس در شرایط مساوی با ایرانیان در مورد نفت گفتگو نماید.

اسناد مربوط به دلیل آنکه سازمان سیا خود مجری کودتا بود، نیازمند توجه بیشتری است. این اسناد مجموعه 200 برگی را شامل می شوند و در واقع گزارش بعد از عملیات هستند. بنا به اعلام سازمان سیا، هزار برگ سند محرمانه مربوط به این کودتا هنوز در بخش محرمانه آرشیو سیا نگهداری می شود و تاکنون منتشر نشده اند.

مارک گازیوروسکی تاریخ‌نگار آمریکایی است که حوزۀ تخصصی‌اش سیاست خاورمیانه، جهان سوم، اقتصاد سیاسی و اقتصاد تطبیقی است، اما ایرانیان او را بیشتر به‌خاطر تحقیقاتش در خصوص کودتای ۲۸ مرداد می‌شناسند.

28 مرداد مصادف با شصت و چهارمین سالروز براندازی دولت مردمی دکتر محمد مصدق در سال 1332 است. طی سالیان گذشته با‌وجود انتشار اسناد داخلی و خارجی در این زمینه هنوز بسیاری از اسناد و مدارک محرمانه و نیمه محرمانه وقایع مرداد 1332 سر به مهر مانده که متأثر از ملاحظات سیاسی و امنیتی است.

روایت اول: وقتی صحبت از محمد مصدق و ایرج افشار پیش آمد ناصر تکمیل‌همایون تقدیم‌نامه کتاب «خاطرات و تأملات مصدق» را نشانم داد که بر آن افشار نوشته بود: «برای تکمیل‌همایون که مصدق را بهتر بشناسد.»

ماه مرداد هر ساله یادآور دو اتفاق مهم در تاریخ معاصر ایران است. پیروزی یک نهضت بزرگ البته ناکام و شکست نهضتی دیگر که آخرین تلاش برای نجات مشروطیت و استیفای حقوق ملت ایران که توسط استعمار انگلیس غصب و غارت شده بود. ملی شدن صنعت نفت نهضتی ضد استعماری و در عین حال ضد استبدادی بود که در رأس آن دو شخصیت مشروطه طلب یعنی دکتر مصدق و آیت‌الله کاشانی قرار داشتند.

بنا به گفته مشهور، احزاب در ایران، سابقه چندان درخشانی ندارند و با وجود حضور فعال در بسیاری از حوادث تاریخی پس از انقلاب مشروطه، نتوانسته‌اند آن‌طور که باید و شاید، تأثیرگذار باشند.