فضائل بلخ

افزودن به علاقه‌مندی‌ها

تألیف کتاب‌های اختصاصی در تاریخ یا فضائل شهرها، از گونه‌های قابل توجه در تاریخ‌نگاری دورۀ اسلامی است و سودمندی‌های تاریخی و اجتماعی و اقتصادی در این‌گونه از آثار، بسا که در دیگر مآخذ تاریخی و جغرافیایی کمتر به دست می‌آید؛ به‌ویژه که شمار قابل توجهی از تواریخ محلی مشتمل بر ذکر علماء و محدثان و دیگر معاریف شهرها بوده و مایۀ کمال تأسف و دریغ است که نمونه‌های مهمی از این قبیل آثار در طول تاریخ از میان رفته و اینک از آنها، تنها نامی یا پاره‌ای منقولات در دیگر آثار در دست است. از مجموع شواهد چنین به نظر می‌رسد که پس از یورش مغول، تألیف تواریخ محلی یا فضائل‌نویسی برای شهرها، از آن دست که در سده‌های پیشین و به‌ویژه در حلقه‌های اصحاب حدیث و امثال ایشان ملاحظه می‌شد،‌ کمابیش از رونق افتاد و آثار پیشین نیز، به ادلۀ گوناگون در معرض اتلاف و فراموشی قرار گرفت. به هر حال، آنچه از این قبیل آثار که از دست تطاول روزگار برکنار مانده و اینک در اختیار ماست، برای درک فضای تاریخی و جغرافیایی و اجتماعی سده‌های پیش اهمیت تمام دارد، همچون کتاب فضائل بلخ که گرچه اینک نشانی از اصل عربی آن تألیف واعظ بلخی در دست نیست، ترجمۀ فارسی آن به قلم یکی از عالمان سدۀ 7ق می‌تواند حکایت از اصل کند و ارزش‌های آن از هر جهت چشمگیر است. گرچه این کتاب پیشتر نیز منتشر شده، شناسایی نسخۀ دیگری از کتاب، راه را برای تصحیح جدیدی از آن، همراه تحقیقات و تعلیقات سودمند گشود و اکنون که این مهم به همت و پشتکار همکار دانشمند ما، آقای دکتر علی میرانصاری صورت گرفته است، پژوهشگران تاریخ و دلبستگان ادب فارسی فرصت می‌یابند، فضائل بلخ را در جامۀ نوین دوباره ملاحظه کنند و از فواید آن بهره ببرند.
در طولِ هفت سدۀ نخست اسلامی، آثار بسیاری دربارۀ تاریخ بلخ و رجال آن‌ شهر تألیف شد که متأسفانه، هیچ‌یک از آن‌ها، از جمله: مناقبِ بلخ از ابو زید بلخی و تاریخ بلخ از ناصرالدین سمرقندی، باقی نمانده است. جای بسی خوشبختی است که از میان آن همه، دست کم ترجمۀ فضائل بلخ از دستبردِ زمانه مصون ماند و در اختیار ما قرار گرفت. تصحیح و تحقیقِ فضائل بلخ، یکی از اهداف پروژۀ «میراث فرهنگی و هنر بلخ» (The Balkh Art and Cultural heritage project) بود. این پروژه با کوشش دانشگاه آکسفورد و با هدفِ تحقیق در بابِ تاریخ شهر بلخ در سده‌های اولیۀ اسلامی شکل گرفت. چاپِ تصحیح و تحقیقِ این کتاب و نیز ترجمۀ آن، در قالب یک پروژه همکاری میان مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی و اوقاف گیب انجام شده است. ترجمۀ انگلیسی آن در سال 2021 توسط گیب در آکسفورد به زیر چاپ رفت و اینک متن فارسی آن به همت جناب‌آقای دکتر علی میرانصاری چاپ و منتشر می‌گردد. جا دارد از ایشان که در طول چند سال گذشته بر آماده‌سازی فضائل بلخ همت گماشته بودند تشکر گردد و نیز از جناب پرفسور ادموند هرزیگ، صاحب کرسی مطالعات ایرانی در دانشگاه آکسفورد و نیز خانم دکتر آرزو آزاد که با مصحح و محققِ کتاب، همراهی داشتند، قدردانی شود.