خلاصة‎الأخبار فی بیان احوال الأخیار

افزودن به علاقه‌مندی‌ها

کتاب خلاصة‌الاخبار فی بیان احوال الاخیار یکی از تواریخ عمومی مهمی است که در عهد تیموریان تألیف شده است. این کتاب تاریخ از ابتدای آفرینش تا سال 905 هجری قمری است.
مؤلف این کتاب غیاث‌الدین بن همام‌الدین مشهور به خواندمیر است نوۀ دختری میرخواند. مؤلف طبق تصریح خودش چون کتاب روضة‌الصفای جدش را عظیم و بزرگ دانسته برای استفادۀ بیشتر، آن کتاب را خلاصه کرده خلاصة‌الاخبار نامیده و بیست‌وسه سال بعد دوباره با استفاده از همان روضة‌الصفا و منابع دیگر حبیب‌السیر را خلق کرده. بنابراین این سه کتاب مانند سه ضلعی هستند که مثلث منابع تاریخ ایران را تشکیل می‌دهند. هر سه کتاب شخصیت حقیقی و حقوقی خاص خود را دارند. مطالبی در هر کدام از این سه کتاب هست که در آن دو تای دیگر نیست.
خواندمیر نام‌آورتر از آن است که احتیاج به معرفی داشته باشد. حدود سال 880 هجری قمری در خاندانی شیرازی در هرات به دنیا آمد و در سال 942 در هندوستان درگذشت و بنابر خواستۀ خودش در مزار خواجه نظام‌الدین اولیا نزدیک آرامگاه امیرخسرو دهلوی دفن شد. او در عرض این مدت توانست آثار مهمی از خود به یادگار بگذارد که عبارتند از: مآثرالملوک، خلاصة‌الاخبار، حبیب‌السیر فی اخبار افراد البشر، منتخب تاریخ وصاف، قانون همایونی، همایون‌نامه، مکارم‌الاخلاق، و دستورالوزراء.
چون چاپ سنگی روضة‌الصفا مقدمه‌ای ندارد که به منابع تألیف آن کتاب اشاره کرده باشد و در چاپ حروفی جدید هم که به همت دوست عزیزم جناب آقای جمشید کیان‌فر منتشر شده فهرست منابع روضة‌الصفا از قلم افتاده بنابراین بر من پوشیده است که منابع مورد استفادۀ خواندمیر در خلاصة‌الاخبار همان مراجع هستند که جدشان در روضة‌الصفا استفاده کرده یا افزون بر آنها به کتابها و اسناد جدیدتری هم ارجاع داده است بنابراین، حقیر تمام کتابهائی را که نامشان یا نام مؤلفشان در خلاصة‌الاخبار آمده می‌آورم:
 
روضة‌الصفا: 69 بار
تاریخ جعفری: 15 بار
تاریخ بناکتی: 16 بار
تاریخ گزیده: 40 بار
کامل‌التواریخ: دو بار
تاریخ ابوحنیفۀ دینوری: یک بار
ابن اثیر: یک بار
تاریخ حافظ ابرو: 21 بار
دیوان النسب: یک بار
حمزة بن حسن اصفهانی: 11 بار
محمد بن جریر طبری: 5 بار
تاریخ ابن جوزی: یک بار
نظام‌التواریخ: 6 بار
وصایای خواجه نظام‌الملک: یک بار
عجایب‌الاخبار:  یک بار
مآثرالملوک: 4 بار
اخبارالزمان: یک بار
مطلع سعدین: 4 بار
تاریخ طبری: 12 بار
معارف خصیبی: 10 بار
تاریخ حکمای شهرزوری: یک بار
جامع‌التواریخ جلالی: 3 بار
تاریخ سربداران: یک بار
تاج‌المآثر: یک بار
مروج‌الذهب: 3 بار
تاریخ وصاف: یک بار
شاهنامه: 3 بار
طبقات ناصری: یک بار
مفاتیح‌العلوم: 3 بار
ابن قتیبه: یک بار
ابن اثیر: یک بار
روضة‌الاحباب: 9 بار
صحاح: یک بار
مستقصی: 4 بار
خواجه محمدپارسا: یک بار
ربیع‌الابرار: یک بار
فصل‌الخطاب: یک بار
ترجمۀ مستقصی: یک بار
ابوالمؤید خوارزمی: یک بار
 
علاوه بر منابع فوق خواندمیر در همین خلاصة‌الاخبار می‌نویسد: «و در بعضی از نسخ معتبر به این ذرۀ حقیر رسید که...» یا «از ثقات استماع افتاده که...».
تألیف این کتاب در سال 904 شروع شده و مؤلف به این تاریخ چنین اشاره میکند: «تا در سال نهصد و چهار از هجرت نبّی مختار ــ صلی‎الله علیه و آله و سلم، دارالفلک الدوار ــ از هر کتابی که مشتمل بر فن تواریخ و اخبار بود و در کتابخانۀ معمورۀ معتبرۀ آن حضرت موجود بود...» . و ختم تألیف در سال نهصد و پنج بوده و مؤلف در شش مورد این کتاب به تاریخ تألیف که 905 است چنین اشاره می‌کند:
1 ـ تا اکنون که شهور سنۀ خمس و تسع مائه است (ص 994).
2 ـ و تا اکنون که سنۀ خمس و تسع مائه است (ص 995).
3 ـ و تا اکنون که سنۀ خمس و تسع مائه است (ص 995).
4 ـ بلکه از مبدأ تباشیر صبح سلطنت الی یومنا هذا که مدت سی‌ودو سال است (ص 1037).
5 ـ در این تاریخ یعنی شهور سنۀ خمس و تسع مائه (ص 1040).
6 ـ در این تاریخ یعنی شهور سنۀ خمس و تسع مائه (ص 1040).
علامۀ فقید شیخ‌آغابزرگ طهرانی در الذریعه راجع به خلاصة‌الاخبار مرقوم فرموده‌اند: «خلاصة‌الاخبار فی ]بیان[ احوال الاخیار لمؤلف حبیب‌السیر و هو غیاث‌الدین محمد بن همام‌الدین المدعو بخواندمیر، و قد الّفه قبل حبیب‌السیر کما صرح به فی اول حبیب‌السیر و لخص فی کتابه هذه المجلدات الست من کتاب روضة‌الصفا تألیف جده الامی الامیر خواندمحمد و غیرها من کتب التواریخ، و قد وعد فی اول هذا الکتاب ان یؤلف مجلدا فی تتمیم مجلدات الست و الحاق السابع بها، و وفق للوفاء بوعده فکتب مجلداً فی تواریخ السلطان حسین بایقرا ذکرناه بعنوان تکملة روضة‌الصفا. ذکر فی دیباجته انه اتصل بالوزیر الفاضل ]امیر[ علیشیر و اخذ من مکتبة النفیسة عدة کتب تاریخیة و طالع فیها و استخرج هذه الخلاصة من مجموعها ... ».
خلاصة‌الاخبار در یک مقدمه و ده مقاله و یک خاتمه است:
مقدمه: در خلقت و آفرینش جهان.
مقالۀ اول: در ذکر انبیاء مرسلین صلوات الله علیهم اجمعین.
مقالۀ دوم: در ذکر حکما رحمة الله علیهم.
مقام سوم: در ذکر ملوک عجم و سلاطین ماتقدم.
مقالۀ چهارم: در ذکر حالات و غزوات پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم.
مقالۀ پنجم در ذکر خلفای راشدین و ائمۀ اثنی عشر رضوان الله علیهم اجمعین.
مقالۀ ششم: در ذکر خلفای بنی‌امیه.
مقالۀ هفتم: در ذکر خلفای عباسیه.
مقالۀ هشتم: در ذکر طبقات سلاطین که بعضی معاصر عباسیان و برخی بعد از ایشان بوده‌اند.
مقالۀ نهم: در ذکر فرزندان یافث بن نوح و مغولان.
مقالۀ دهم: در ذکر پادشاهی امیرتیمور گورکان و بیان سلطنت اولاد او.
خاتمه در تاریخ هرات و ساختمانها و باغهای آن شهر و سرگذشت نودوهشت تن از مشایخ و دانشمندان و فضلا و سرایندگان و خوشنویسانی که در کتابخانۀ سلطانی کار کرده‌اند و نیز نقاشان و مهندسان و استادان موسیقی و نوازندگان روزگار سلطان حسین بایقرا.
این خاتمه به خاطر ارزنده‌بودن یک بار توسط استاد فقید افغانی سرورگویا اعتمادی ــ که رحمت خداوند نثارش باد ــ در سال 1324 شمسی به ضمیمۀ مجلۀ آریانا به چاپ رسید و در 1345 شمسی تجدید چاپ شد. بار دیگر توسط این ناتوان بدون این‎که نسخه‌ای از آن چاپ به دستم رسیده باشد از روی سه نسخۀ خطی تصحیح و به ضمیمۀ دو کتاب دیگر مؤلف ــ مآثر الملوک و قانون همایونی ــ تصحیح و در سال 1372 شمسی توسط مؤسسۀ خدمات فرهنگی رسا در تهران چاپ و منتشر شد. در مقدمۀ آن کتاب نوشته بودم: «آرزو داشته و دارم که بتوانم تمام این کتاب را نیز تصحیح و تقدیم دوستداران تاریخ نمایم» اکنون خدا را شاکرم که این توفیق را به بنده عنایت فرمود و توانستم آرزویم را جامۀ عمل بپوشانم.
گویاترین شرح حال خواندمیر همراه با معرفی آثارش به قلم استاد محترم جناب آقای سیدعلی آل‌داوود در دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی (ج 23، ص 124 تا 128) نوشته شده است.
خواندمیر شاعر هم بوده و اشعار زیادی از خودش در این کتاب آورده است.
کل کتاب خلاصة‌الاخبار تا کنون چاپ نشده بود.
نسخ خطی فراوانی از خلاصة‌الاخبار موجود است به طوری که استاد فقید احمد منزوی ــ که خداوند غریق رحمتشان فرماید ــ سی‌ویک نسخه از آن را در فهرست نسخه‌های خطی فارسی (ج 6، ص 4147) نشان داده‌اند. بنده برای تصحیح از پنج نسخۀ خطی استفاده کردم که عبارتند از:
1. نسخۀ خطی شمارۀ 3190 کتابخانۀ ایاصوفیا که فیلم آن به شمارۀ 396 در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران نگهداری می‌شود. قدیمی‌ترین نسخۀ خلاصة‌الاخبار که به کتابت خود نویسنده است در آکادمی لینچی ایتالیا نگهداری می‌شود اما من کجا و ایتالیا کجا؟ بنابراین نسخۀ شمارۀ 3190 که از لحاظ قدمت دومین نسخه است و کتابت پنجم ذیقعدۀ 908 را دارد ــ یعنی سه سال پس از تألیف و در زمان زنده‌بودن مؤلف ــ را اصل قرار دادم. این نسخه به خط نستعلیق توسط عبدالجمیل نوشته شده و 487 برگ 19 سطری است. نویسندۀ این نسخه سُنّی بوده و همه جا صلوات را به صورت «صلی الله علیه و سلم» بدون «آله» آورده. در جاهای دیگر کتاب هم مواردی است که با چهار نسخۀ دیگر در کلماتی همخوانی ندارد. این نسخه را به خاطر قدمتش اساس قرار دادم و الا نسخۀ ب نسخۀ دقیق‌تری است. اصرار دوست عزیزم جناب آقای میثم کرمی در استفاده از این نسخه باعث شد که در میانه‌های راه عکس این نسخه را تهیه کنم و دوباره از اول دستنوشته‌ام را با این نسخه مقابله کنم. از این دوست عزیز ممنونم. رمز این نسخه را «الف» گذاشتم. این نسخه خیلی جاها افتادگی دارد. گویا مؤلف بعد از کتابت این نسخه مطالبی به آن افزوده چون نسخۀ ب هم که در زمان مؤلف کتابت شده کامل‎تر است.
2. نسخۀ موزۀ بریتانیا (که شمارۀ کتابخانۀ بریتانیا را استاد منزوی مرقوم نفرموده‌اند) که فیلم آن به شمارۀ 1269 در کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران موجود است. خط آن نسخ است و در رمضان 917 توسط شمس‌الدین محمد کاتب در 406 برگ 21 سطری نوشته شده. این نسخه از همه نظر بر نسخه‌های دیگر ارجحیت دارد. این نسخه هم سیزده سال پس از تألیف و در زمان حیات مؤلف نوشته شده است. رمز این نسخه «ب» است.
3 ـ نسخۀ شمارۀ 5583 کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران که به خط نسخ و نستعلیق نوشته شده و استاد منزوی حدس زده‌اند کتابت آن در قرن یازدهم بوده باشد. این نسخه 232 برگ 23 سطری است و چون در اواخر کتاب در سرگذشت فصیح‌الدین صاحب افتادگی دارد بنابراین نام کاتب و تاریخ کتابتش معلوم نیست. رمز این نسخه «نش» است.
4. نسخۀ شمارۀ 3918 کتابخانه و موزۀ ملی ملک (که استاد منزوی در ردیف نسخه‌ها این نسخه را معرفی نفرموده‌اند) در 370 برگ 25 سطری به خط نستعلیق در 978 توسط شرف‌الدین بن محمود بن حاجی صفی‌الدین بن شیخ علی جهرمی الدیلمی کتابت شده. عکس این نسخه را استاد محترم جناب آقای سیدعلی آل‌داوود برای استفادۀ شخصی خودشان تهیه فرموده بودند و هنگامی که از عزم بنده برای تصحیح آن مطلع شدند آن عکس را بزرگوارانه آن طور که سیرۀ مرضیۀ دانشمندان گذشته است به راقم اهدا فرمودند. از لطف ایشان صمیمانه سپاسگزارم. رمز این نسخه «مل» است.
5. نسخۀ خطی شمارۀ 5722 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی که به خط نستعلیق در پایان قرن دوازدهم در 752 صفحۀ 27 سطری نوشته شده.
طبق روش خاصی که تاکنون در کتابهای دیگر هم انجام داده‌ام خودم را در هیچ چارچوبی مقید نکرده‌ام و هیچگاه فقط یک نسخه را ــ به خاطر قدمت یا خصوصیات دیگر کتاب‌شناختی ــ اساس قرار نداده‌ام بلکه سعی کرده‌ام کامل‎ترین متن را تحویل دهم. شاید عده‌ای این سلیقه را نپسندند. به هر حال کمبودها و اضافات نسخه‌ها را در متن بین دو قلاب قرار دادم و در پاورقی به آنها اشاره کردم.
معرف این کتاب برای چاپ به مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی دانشمند محترم جناب‎آقای محمدجواد حجتی‎کرمانی بودند. استاد حجتی‌کرمانی حق بزرگی به گردن حقیر دارند که تاکنون نتوانسته‌ام جزئی از آن را جبران کنم. سایۀ پرمهرشان مستدام باد. از مؤسس و ریاست بزرگوار دائرة المعارف بزرگ اسلامی جناب‌آقای کاظم موسوی‌بجنوردی و مسئولین و اعضای محترم هیئت علمی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی که به نظر عنایت در این کتاب نگریستند و آن را برای چاپ تصویب فرمودند سپاسگزارم. از مدیریت محترم انتشارات آن مرکز جناب‎آقای محسن بجنوردی و از بانوان محترم سرکارخانم بهاره بادافراس و سرکارخانم مهسا مهرانی که زحمت حروفچینی و صفحه‎آرائی زیبای این کتاب را کشیده‎اند متشکرم.